Về phía Tây Nam sông Hậu
là một dãy đồng ruộng bao la, cò bay thẳng cánh, mà trước đây là đất Tầm Phong
Long của Chân Lạp. Năm 1757, vua Chân Lạp là Nặc Tôn dâng phần đất này cho các
chúa Nguyễn, chúa cho đặc là Châu Đốc đạo và sáp nhập vào dinh Long Hồ (tỉnh
Vĩnh Long). Đến năm Minh Mạng thứ 13, nhà vua cho lấy vùng đất này và huyện
Vĩnh An của dinh Long Hồ để làm tỉnh An Giang. Về vị trí, tỉnh An Giang thời
Nam Kỳ Lục Tỉnh, Bắc giáp Cao Miên, Nam chạy ra tận
biển Đông, Đông giáp Vĩnh Long và Định Tường
(vùng mà bây giờ thuộc tỉnh Sa Đéc), Tây giáp Hà Tiên. Tỉnh An Giang thời Lục
Tỉnh có rất nhiều chợ búa sầm uất như chợ Thái An Đông (gần Ô Môn), chợ Tân An
(Bình Thủy), chợ Cần Thơ, chợ Vĩnh Phúc (Sa Đéc), chợ Nha Mân (Sa Đéc), chợ Hòa
Mỹ (Bãi Xào bây giờ thuộc Sóc Trăng). Sau khi xâm chiếm Nam Kỳ, người Pháp chia
An Giang ra làm 4 tỉnh gồm các tỉnh Long Xuyên, Châu Đốc, Cần Thơ, Sóc Trăng,
và một phần nay là vùng Nha Mân và Lai Vung cho sáp nhập vào Sa Đéc.
Cần Thơ thời
Mạc Thiên Tứ, vào năm 1739, mang tên là Trấn Giang, chỉ là một huyện của dinh
Long Hồ, nhưng bây giờ Cần Thơ là Tây Đô của miền Tây. Ngay cả
trước thời Pháp chiếm Nam Kỳ, Cần Thơ hãy còn là một vùng đất chưa được phát
triển. Cần Thơ cũng như những vùng khác ở miền Nam, nằm ven bờ sông Hậu với
nước ngọt quanh năm, nhờ phù sa sông Hậu mà nơi nào cũng đồng ruộng phì nhiêu,
cò bay thẳng cánh. Bên cạnh đó là những khóm tre bờ trúc bao quanh những thửa
vườn xanh tươi, cây trái nặng oằn, với những kinh rạch đầy tôm cá. Về sau này,
khi Mạc Thiên Tứ lên làm Tổng Trấn Hà Tiên thay cha là Mạc Cửu vừa mới qua đời,
thì vùng Cần Thơ trở thành trung tâm chiêu tập khách tao đàn, một chi nhánh
quan trọng của Mạc Gia Chiêu Anh Các. Ngay từ những ngày đầu, Cần Thơ đã nổi
tiếng là nơi của trai thanh gái lịch, nơi của gạo trắng nước trong. Trai thì
văn hay chữ giỏi, còn gái giỏi vắn về nữ công và đức hạnh. Chính vì thế mới có
câu vè kén rể chọn dâu của ông bà ta ngày trước “Trai Nhơn Ái, gái Long Xuyên”
(Nhơn Ái là một xã thuộc Cần Thơ). Dưới thời Gia Long thì Cần Thơ hãy còn trực
thuộc trấn Vĩnh Thanh, phủ Định Viễn, Dinh Long Hồ. Đến đời Minh Mạng thứ 12
thì Cần Thơ trực thuộc phủ Tân Thành và bị tách ra khỏi Vĩnh Long để trực thuộc
tỉnh An Giang. Về vị trí, Cần Thơ nằm về phía Tây Nam sông Hậu, cách Sài Gòn
169 cây số. Cần Thơ là nơi hội tụ của các con lộ quan trọng, quốc lộ 4 (nay là
quốc lộ 1), quốc lộ 80 và quốc lộ 91. Về vị trí, Bắc giáp An Giang và Sa Đéc,
Tây và Tây Bắc giáp Rạch Giá, Nam giáp Sóc Trăng, Đông Nam giáp Trà Vinh, Tây
Nam giáp Chương Thiện, Đông giáp Vĩnh Long và Trà Vinh và ngăn cách bởi khúc
sông Hậu giang dài trên 50 cây số. Ngọn rạch Cần Thơ ăn thông qua sông Cái Bé
rồi đổ ra vịnh Thái Lan. Nói là ăn thông nhưng vì rạch Cần Thơ nhận nước từ
sông Hậu,
chảy vào sông Cái Bé,
gặp chỗ giáp nước, nên sông cạn, không thuận tiện cho việc đi lại bằng đường
thủy. Chính vì vậy mà Đại Nam Nhất Thống Chí mô tả khúc đường nước ấy như sau: “Cuối
đông qua xuân, nước khô bùn cứng, ghe thuyền qua lại không được, từ mùa
hạ qua mùa đông, nước mưa tràn bờ thì ghe thuyền cỡi lên trên cỏ và bèo mà đi,
cứ trông theo phía tả hay phìa hữu rừng cây mà nhận dấu đường. Nơi đây không có
bóng người, có rất nhiều muỗi và đĩa, người qua lại rất khổ sở.” Tóm lại,
vào trước thời Pháp thuộc, Cần Thơ chỉ đông đúc ờ phía ven bờ sông Hậu.
Lại nữa, miền Tây trước thời pháp chiếm Nam Kỳ, có cửa biển Ba Thắc nên lúa
gạo, cá khô, tôm khô và những đặc sản toàn vùng Sóc Trăng và Ba Thắc thì xuất
đi từ cửa Ba Thắc. Còn lúa gạo vùng Cà Mau và Rạch Giá thì tàu buôn Hải Nam đến
thẳng vùng cửa sông Ông Đốc hay cảng Rạch Giá thâu mua... nên vùng Cần Thơ được
xem như không quan trọng. Diện tích toàn tỉnh là 162.257 mẫu, đất đai rất phì
nhiêu. Khí hậu Cần Thơ rất tốt, tuy đất hoang chưa được khai khẩn đúng mức,
nhưng đến thời Pháp thuộc thì phía Tây của Cần Thơ chỉ là những cụm rừng chồi
thưa thớt, chứ không như những cánh rừng tràm ủng nước như bên phía Rạch Giá hay
Cà Mau. Giữa Cần Thơ và Rạch Giá là một cánh đồng bát ngát, nước ngọt, và không
quá thấp và sình lầy như vùng Đồng Tháp Mười. Đó chính là vùng Ngã Bảy Phụng
Hiệp, đầy lau sậy mà ngay khi Pháp chiếm Nam Kỳ hãy còn nhiều voi và heo rừng.
Người Pháp gọi vùng này là “Đồng Sậy”, nhưng sau khi khai phá xong thì đồng sậy
cũng biến mất. Sau khi Pháp chiếm Nam Kỳ, năm 1782, họ tách Trà Ôn và Cầu Kè
của Vĩnh Long, Phụng Hiệp và Ô Môn của An Giang hợp với quận Châu Thành Cần Thơ
bây giờ để thành lập tỉnh Trà Ôn (hay hạt Trà Ôn). Lúc đó dân số phỏng chừng
300.000 người, đa số là người Việt, kế đó là người Khmer và người Hoa. Nhưng
sau đó vào năm 1876 thì hạt Trà Ôn bị giải tán, và tỉnh Cần Thơ chính thứ được
thành lập vào ngày 23 tháng 2 năm 1876, lúc đó Trà Ôn trở thành quận của Cần
Thơ. Tuy nhiên, người Pháp vẫn xem Trà Ôn là một trung tâm quan trọng vì tất
ghe thuyền chở lúa gạo từ miền tây về Sài Gòn đều phải qua ngã Trà Ôn, theo ngã
sông Măng Thít qua Tiền Giang, rồi lên Sài Gòn. Theo sự phân chia dưới thời đệ
nhị Công Hòa thì Cần Thơ có thị xã Cần Thơ và 7 quận: Châu Thành, Phong Phú,
Phụng Hiệp, Thuận Nhơn, Thuận Trung, Phong Điền và Phong Thuận. Hiện tại thị xã
Cần Thơ chia làm 2 quận là quận nhất và quận nhì. Cần Thơ không có rừng núi nên
đất đai tương đối bằng phẳng. Đường sá Cần Thơ mở mang sau khi Pháp chiếm Nam
Kỳ vì họ đặt thủ phủ miền Tây tại Cần Thơ. Cần Thơ
nằm giữa đồng bằng
sông Cửu Long, là trục giao thông quan trọng về đường thủy lẫn đường bộ, chẳng
những cho các tỉnh miền Tây, mà còn với Sài Gòn Gia Định nữa. Khúc sông Hậu
chảy qua Cần Thơ vừa rộng lại vừa sâu nên rất thuận tiện cho việc giao thông
đường thủy. Quốc lộ số 4 đi ngang qua Cần Thơ để chạy về Sóc Trăng, Bạc Liêu,
Cà Mau, Chương Thiện. Đường liên tỉnh 27 là trục giao thông nối liền Cần Thơ với
Cái Răng, Cái Tắc và Phụng Hiệp. Liên tỉnh lộ 31 nối thị trấn Cái Tắc với Rạch
Gòi và kinh Cùn qua tỉnh Chương Thiện và Rạch Giá. Đường này do Pháp mở vào năm
1898 và hoàn thành năm 1916, từ Cần Thơ đi Vị Thủy khoảng 60 cây số. Hương lộ 4
đi từ Cái Răng đến Phong Điền, Cầu Nhiếm, Ba Xe, Ô Môn. Hương lộ 11 và 12 đi
đến Tân Hòa và chợ Bảy Ngàn.
Ngay khi vừa chiếm xong Nam Kỳ, người Pháp đã
nhận ra ngay sự quan trọng của Cần Thơ về các mặt kinh tế, chính trị và quân sự
nên họ đã đặt ngay thủ phủ miền Tây tại Cần Thơ. Về kinh rạch, Cần Thơ có nhiều
kinh lớn như kinh Thị Đội chạy từ Thới Lai Cờ Đỏ đi Rạch Giá, kinh Ô Môn chạy
từ Ô Môn đến ranh giới tỉnh Rạch Giá (đào năm 1896, nối ngọn sông Cái Bé từ
Rạch Giá qua Ô Môn), kinh Saitenoy chạy từ Rạch Gòi đến ngã tư Cây Dương ở
Phụng Hiệp, kinh Lacote chạy từ Rạch Gòi đến Cái Dứa của quận Phụng Hiệp, kinh
Xà No chạy từ rạch Cần Thơ đến chợ Bảy Ngàn của Chương Thiện, rạch Bằng Tăng
chạy từ Cần Thơ đến kinh Thới Thạnh, rạch Cái Đôi chạy từ ranh xã An Bình đến
Phú Thứ, rạch Cái Sâu chạy xuyên qua xã Phú Thứ đến rạch Cái Da, rạch Bùng Binh
chạy xuyên qua hương lộ 10 đến xã Phú Thứ, rạch Bến Hạ chạy từ Cần Thơ đến rạch
Cái Da, rạch Cái Cui chạy từ Cần Thơ đến kinh Thạch Đông, rạch Mái Dầm chạy từ
Cần thơ đến kinh Saintenoy, rạch Cái Khế chạy từ cầu Đôi đến Đầu Sấu, rạch Cái
Dầu chạy qua các xã Đông Phú, Phú Hữu tới giáp ranh Phụng Hiệp, rạch Bình Thủy
chạy từ Bình Thủy đến xã Giao Xuân của Long Xuyên, rạch Trà Nóc chạy từ Trà Nóc
đến Ba Xe, rạch Ô Môn chạy qua các xã Thới Bảo và Định Thới, rạch Cần Thơ chạy
ngang qua bến Ninh Kiều đến Phong Điền. Riêng tại Phụng Hiệp, khi người Pháp
mới xâm chiếm miền Nam thì vùng này ngày nào hãy còn từng đàn voi đến nhiễu hại
ruộng rẫy của dân trong vùng. Người Pháp đã cho đào tại đây thêm một số kinh
hội tụ về Phụng Hiệp từ bảy nơi khác nhau như Sóc Trăng, Cái Hiếu Cái Côn, Bún
Tàu, Mang Cá, Xẻo Môn và Xẻo Dông, nên từ đó tại đây có tên là Ngã Bảy Phụng
Hiệp. Từ khi Ngã Bảy Phụng Hiệp được khai thông, thì voi không còn đất dung
thân nữa nên phải chạy về vùng Sóc Trăng và cuối cùng bị các thợ săn người Miên
tiêu diệt vào khoảng cuối thế kỷ 19. Chợ Phụng Hiệp rất nổi tiếng với những đặc
sản như rắn, rùa, chồn, tắc kè, kỳ đà, gà, vịt, và đủ loại chim. Năm 1901, theo
đề nghị của Duval và Guéry, người Pháp bắt đầu dùng xáng múc kinh Xà No, đến
tháng 7 năm 1903 là hoàn tất. Kinh dài 22 cây số, mặt kinh rộng 60 mét, đáy
kinh rộng 40 mét, sâu từ 3 đến 5 mét, phí tổn lên đến 3.680.000 quan Pháp. Hồi
nầy xáng chạy bằng nồi sốt de đốt bằng củi, nên người Pháp
bắt dân xâu thay vì làm đất phải làm củi mang đến nộp gần chỗ đào kinh, tuy
nhiên, không có tài liệu đích xác là mỗi người phải nộp bao nhiêu thước củi.
Khi kinh Xà No vừa khởi đào thì toàn quyền Đông Dương Paul Doumer cấp không cho
Guéry và Duval một sở đất tốt với diện tích khổng lồ là 2.500 mẫu trong vùng
đào kinh nên về sau này, hai điền của Duval và Guéry trở thành vượt trội nhất
nhì ở miền Tây, vì nước kinh vừa xả phèn vừa tưới mát ruộng đồng quanh vùng.
Hồi này rất nhiều người từ vùng Thái Bình (Bắc Việt) xin di cư vào Cần Thơ để
làm tá điền cho các điền Tây. Phải nói dân Việt Nam dưới thời Pháp thuộc, nếu
không cúc cung theo làm tay sai cho Pháp thì chỉ bị chúng coi là những nô lệ
không hơn không kém. Chính nhờ hệ thống sông ngòi và kinh rạch chằng chịt này
đã biến vùng này thành một trong những vùng bao la trù phú vào bậc nhất của
miền Tây. Cần Thơ chẳng những nổi tiếng về lúa gạo, và vườn cây ăn trái, mà
thủy sản Cần Thơ cũng không kém phần quan trọng. Cần Thơ là vựa cá tôm nước
ngọt vì ngoài cá tôm trong các sông rạch, Cần Thơ còn có hơn 5.000 ao đầm nuôi
tôm và cá nước ngọt. Ngoài ra, Cần Thơ còn có nhiều ngành công nghiệp chế biến
nông và thủy sản, cũng như các hóa chất và vật liệu tiêu dùng hay xây dựng. Về
kinh tế, cũng như các tỉnh trong vùng đồng bằng sông Cửu Long, nguồn lợi kinh
tế lớn nhất của Cần Thơ vẫn là sản xuất lúa gạo, trong toàn tỉnh chỉ cần khoảng
1/3 số lượng sản xuất, còn lại 2/3 xuất cảng lên vùng Sài Gòn Chợ Lớn hay ra
nước ngoài. Cần Thơ không có khoáng sản hay lâm sản, nhưng nguồn lợi cá tôm
nước ngọt của Cần Thơ rất phong phú, có thể cung cấp dư dùng trong tỉnh. Vì Cần
Thơ nằm về phía Nam sông Hậu nên không có đường rầy xe lửa. Sau năm 1975, chính
quyền Cộng Sản chia tỉnh Phong Dinh ra làm hai phần, một là thành phố Cần Thơ,
và một là tỉnh Hậu Giang. Thành phố Cần Thơ, nguyên là thành phố Cần Thơ cũ
dưới thời VNCH, Bắc giáp An Giang và Đồng Tháp, Đông giáp Vĩnh Long, Tây giáp
Kiên Giang và Nam giáp Hậu Giang. Tổng diện tích khoảng 1.390 cây số vuông, gồm
các vùng thành phố Cần Thơ cũ, các quận Ô Môn, Thốt Nốt, một số xã ấp của hai quận Châu
Thành và Châu Thành A, tổng dân số toàn thành phố khoảng 1.112.000 người. Thành
phố Cần Thơ hiện có giang cảng Cái Cui tiếp nhận tàu bè với trọng tải khoảng
5.000 tấn, và phi trường Trà Nóc nằm bên bờ sông Hậu Giang, trước kia là phi
trường quân sự, nay được chuyển thành dân sự để phục vụ đường hàng không tại
các tỉnh phía Nam. Trong khi đó tỉnh Hậu Giang được tách ra từ tỉnh Phong Dinh
cũ, Bắc giáp thành phố Cần Thơ, Nam giáp Bạc Liêu, Đông giáp Sóc Trăng, và Tây
giáp Kiên Giang, với tổng diện tích khoảng 1.608 cây số vuông, gồm các quận
Phụng Hiệp, Vị Thủy, Long Mỹ, và một số xã ấp của hai quận Châu Thành và Châu
Thành A, tổng dân số của tỉnh Hậu Giang khoảng 766.000 người. Ngay từ thời Pháp
thuộc, vùng Cần Thơ đã là một trung tâm lúa gạo lớn của miền Tây, hiện nay Cần
Thơ vẫn là một trong những nơi sản xuất lúa gạo lớn nhất trong nước. Ngày trước
muốn đi từ Sài Gòn về Cần Thơ phải qua hai cái bắc là Mỹ Thuận và Cái Dồn. Bây
giờ cầu Mỹ Thuận đã xây xong nên phương tiện giao thông đường bộ cũng rất thuận
tiện. Nghe nói chính quyền Cộng Sản đang muốn nhờ người Nhật xây cây cầu dài
trên 2 cây số rưởi bắt ngang qua sông Hậu. Cầu Mỹ Thuận chỉ dài non một cây số
đã là khó khăn lắm rồi, không biết rồi đây cầu qua sông Hậu Giang sẽ như thế
nào?
Cần Thơ cũng như hầu hết các tỉnh thành khác
của Nam Kỳ Lục Tỉnh, đã trải qua những thăng trầm theo dòng lịch sử Nam tiến
của các chúa Nguyễn. Thời các chúa Nguyễn Phúc Nguyên, Phúc Lan, Phúc Tần, Phúc
Trăn, Phúc Chu, Phúc Chú từ năm 1613 đến năm 1738, Cần Thơ là huyện Trấn Giang,
thuộc dinh Long Hồ. Sau khi mất, Mạc Cửu giao quyền cho con là Mạc Thiên Tứ làm
Đô Đốc trấn nhậm trấn Hà Tiên năm 1735. Mạc Thiên Tứ tiếp tục khai khẩn những
vùng đất về phương Nam như Rạch Giá, Cà Mau, phía Tây của huyện Trấn Giang (Cần
Thơ) và Trấn Di (Bạc Liêu). Bấy giờ Cần Thơ còn là một vùng rừng tràm ủng nước.
Năm 1722, quân Xiêm dùng vũ lực toan lấn chiếm Hà Tiên và các vùng lân cận, Mạc
Thiên Tứ lui về Trấn Giang cố thủ, con ông là tướng Mạc Tứ Sanh đã hy sinh tại
cầu Tham Tướng. Xem thế họ Mạc không chỉ có công khai mở đất Hà Tiên, mà còn có
công khai mở cả một vùng bao la rộng lớn khắp miền Tây Nam bộ. Năm 1739, Mạc
Thiên Tứ đã dâng toàn bộ miền Tây cho chúa Nguyễn. Chúa Nguyễn đặt các vùng
Rạch Giá, Long Xuyên (Cà Mau), Trấn Di (Bạc Liêu), và Trấn Giang (Cần Thơ) trực
thuộc dinh Long Hồ về mặt hành chánh, nhưng vẫn tiếp tục cho Mạc Thiên Tứ làm
Đô Đốc trấn nhiệm Hà Tiên. Năm 1753, chúa Võ Vương sai Nguyễn cư Trinh, đang
làm Ký Lục của dinh Bố Chính vào Nam trông lo việc khai khẩn và lập bộ máy cai
trị hành chánh. Nguyễn cư Trinh đã tỏ ra rất xuất sắc và có công rất lớn về
tham mưu trong việc điều khiển các dinh Trấn Biên, Trấn Phiên và Long Hồ. Trong
khi đó thì tại Hà Tiên, Mạc Thiên Tứ đã tỏ ra xuất sắc trong việc biến nơi đây
thành một dãy đất phì nhiêu trù phú và văn vật đáng kể của đất nước vào thời
bấy giờ. Tuy nhiên, về sau này Nguyễn Ánh vì quyền lợi gia tộc đã khởi binh tại
xứ Nam Kỳ Lục Tỉnh để giành giựt lại giang sơn từ tay nhà Tây Sơn và gieo rắc
không biết bao nhiêu là điêu linh đồ thán cho nhân dân Nam kỳ, nhứt là vùng Cần
Thơ vừa yên giặc Xiêm, đến nội chiến. Khi quân Tây Sơn vào Nam bình định lãnh
thổ và bắt sống được chúa Định Vương Nguyễn Phúc Thuần, Nguyễn Ánh chạy thoát
cùng Mạc Thiên Tứ sang Xiêm cầu viện và mang quân về tiếp tục gây cuộc can qua
với nhà Tây Sơn.
Đến năm Minh Mạng thứ 13
(1832), thì vua cho đổi Vĩnh Thanh trấn làm Vĩnh Long trấn, sáp nhập hai huyện
Tuân Nghĩa và Trà Vinh (trước thuộc Gia Định) vào Vĩnh Long. Năm Minh Mạng thứ
20 (1839) thì Cần Thơ đổi làm huyện Phong Phú. Sau đó những năm cuối đời Minh
Mạng (khoảng năm 1839) nhà vua chia các vùng đất của Gia Định thành làm 6 tỉnh,
nên từ đó mới có tên Nam Kỳ Lục Tỉnh. Sau khi Pháp Chiếm toàn bộ miền Nam,
thoạt tiên vào năm 1868 chúng cho thành lập tỉnh Tam Cần, bao gồm các huyện Trà
Ôn và Phong Phú (nay là Cần Thơ) và đặt tòa bố tại Trà Ôn để kiểm soát vùng
này. Đến năm 1876, Soái Phủ Sài Gòn cho vùng Phong Phú thành lập tỉnh Cần Thơ, còn
Trà Ôn thì trở thành một huyện của Cần Thơ. Lúc đó Cần Thơ có 5 quận là Châu
Thành, Phụng Hiệp, Ô Môn, Trà Ôn và Cầu Kè gồm 8 tổng là Định An, Định Bảo,
Định Phong, Định Thành, Định Quới, Thạnh Trị, Thới Bảo, Tuân Giáo và Tuân Lễ.
Đầu quận có quan Chủ Quận và đầu tổng có Cai Tổng. Dưới tổng là xã có các hương
cả, hương chủ, hương sư, hương trưởng, hương chánh, hương giáo, hương bộ, hương
quản, hương thân, hương hào, xã trưởng và chánh lục bộ trông coi. Thời VNCH,
năm 1956, Cần Thơ được đổi ra Phong Dinh, giao hai quận Trà Ôn và Cầu Kè về cho
Vĩnh Bình, cắt phần đất Kế Sách trả lại cho tỉnh Ba Xuyên, trả hai quận Long Mỹ
và Long Đức cho tỉnh Rạch Giá (sau này thuộc tỉnh Chương Thiện). Trong khi đó
tại vùng kinh Xáng Xà No thì thành lập hai quận mới là Khắc Nhơn (sau này đổi lại là
Thuận Nhơn) và Khắc Trung (sau này đổi lại là Thuận Trung). Về sau này nghe nói
chánh quyền CSVN đổi lại tên tỉnh là Hậu Giang và nâng thị xã Cần Thơ lên hàng
thành phố, dân số trong tỉnh Hậu Giang và thành phố Cần Thơ lên đến hai triệu
người (theo thống kê năm 2000 của CSVN). Đa số theo đạo Phật (khoảng 70%), toàn
tỉnh có trên hàng trăm ngôi chùa Phật giáo. Khoảng 6% theo đạo Thiên Chúa, có
một nhà thờ chánh tòa rất lớn tọa lạc trong thành phố. Ngoài ra, còn các đạo
khác như Phật giáo Hòa Hảo, Cao Đài, Tin Lành, Ba Hai, và một số lớn dân chúng
không theo đạo nào, mà thờ ông bà theo truyền thống cổ truyền của dân tộc.
***
Để tiện theo dõi "Về Miền Tây", kính mời Quí Vị mở Link bên dưới:
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét