Tình Xuân

Dập dìu én lượn tiết sang

Gió đông tìm đến rộn ràng sắc tươi

Hồn xuân vẩy gọi ơi người

Chàng ong gã bướm mỉm cười bên hoa

Gió mang hương quyện quanh nhà

Lồng theo khúc nhạc đậm đà tình quê

Thẹn thùng tà áo vân vê

Có người con gái mộng về bến xuân...
                                            Quên Đi

***

Ly Rượu Mừng - Xuân Miền Nam | Ca sĩ: Phương Hồng Quế, Phương Hoài Tâm, ...

Chúc Tết

Tân niên mượn vận chúc mừng nhau

Chấm phá đôi câu khởi sắc màu

Xuân đến xuân đi luôn tấn phát

Năm qua năm lại mãi sang giàu

Thi đàn văn các hoa chen nở

Bằng hữu đệ huynh lộc phát mau

Hạnh phúc an bình luôn vững chắc

Nguồn vui vĩnh viễn xóa niềm đau.

Nguồn vui vĩnh viễn xóa niềm đau.

Đất nước tương lai sẽ đổi màu

Biển đảo biên thùy luôn giữ vững

Quốc gia dân tộc trở nên giàu

Anh tôi cùng bọc thôi chia rẽ

Đây đó chung đường kết hợp mau

Giây phút cảm hoài nên ngỏ ý

Tân niên mượn vận chúc mừng nhau.

                                      Quên Đi

***

Chúc xuân - Ban AVT (Lữ Liên,Trường Duy,Hoàng Long) | ASIA 10

Tranh Chúc Tết

Hạnh Phúc

Quen biết em cũng đã là hạnh phúc

Găp được rồi hạnh phúc lại càng tăng

Khi bên nhau hạnh phúc ấy dâng tràn

Niềm hạnh phúc biết lời nào tỏ cạn.

Xuân chưa đến cứ ngỡ rằng xuân đến

Có phải vì lòng đang nở muôn hoa

Chung quanh đây như tỏa sắc đậm đà

Hương ngào ngạt phải hương người trong mộng

                                           Quên Đi
***

Chợ Mai 24 Tết

Hôm nay, 24 tết, mình đến khu chợ Hoa Mai nơi đường Xóm Bún cũ dọc theo bờ sông Tiền, bắt đầu từ cầu Cái Cá ( không biết tên đường mới).
Năm nay, ngoài các cây mai cho bông ngày tết, còn rất nhiều mai kiểng, nhưng cũng không có gốc nào đặc biệt :

Ảnh Huỳnh Hữu Đức

Chia Ly

Em có nghe heo may buồn than thở

Đưa thu đi nhường chỗ đón đông về

Những tháng ngày lạnh lẽo kéo lê thê

Đông tìm đến khiến lòng càng thêm vắng

Mình gặp nhau như chu kỳ đã định

Mỏi mòn chờ ngày ta được tương giao

Em nhớ chăng những rung động dạt dào 

Khi hai đứa đắm chìm trong cảm xúc

Không hề hẹn có lẽ đời xui khiến

Mình chợt quen tình đến để buồn vương

Hai chúng ta mãi mãi khó chung đường

Nên thương nhớ thấm sâu vào tâm khảm

Lưu luyến quá mắt em màu thánh thiện

Khuôn mặt buồn phảng phất buổi ly tan

Có những đêm nghe mưa gió thét ngàn

Anh hoảng loạn vì em trong cô độc  
                                           Quên Đi
***

Tổng Quan Về Cửu Long Giang P2

Soâng Cöûu Long laø moät trong nhöõng con soâng daøi nhaát treân theá giôùi, vôùi toång chieàu daøi hôn 4.880 caây soá, chaûy qua laõnh thoå caùc nöôùc Trung Hoa, Mieán Ñieän, Laøo, Thaùi Lan, Campuchia vaø Vieät Nam. Mekong chaûy qua ñaát Trung Hoa moät ñoaïn treân 2.400 caây soá, chaûy qua Laøo treân moät ñoaïn daøi treân 1.800 caây soá, trong ñoù Laøo coù treân 280 caây soá laøm bieân giôùi vôùi Mieán vaø treân 800 caây soá laøm bieân giôùi vôùi Thaùi, vaø chaûy qua hai nöôùc Vieät Nam vaø Cao Mieân moät ñoaïn daøi treân 600 caây soá. Treân suoát quaõng ñöôøng maø noù chaûy qua, neáu keå taát caû nhöõng vuøng ñaát maø noù chaûy qua vaø boài ñaép thì doøng soâng naày coù moät toång löu vöïc leân ñeán 795.000 caây soá vuoâng. Löôïng phuø sa haøng naêm vôùi löu löôïng 500 tyû meùt khoái nöôùc mang theo 1 trieäu taán phuø sa moãi naêm. Coù leõ ña soá caùc daân toäc truù nguï hai beân bôø soâng Mekong ít khi nghó tôùi chuyeän doøng nöôùc ñang nuoâi soáng hoï baét nguoàn töø ñaâu vaø seõ chaûy veà ñaâu. Ñoái vôùi ngöôøi bình daân mieàn Nam, hoï chæ bieát soâng Cöûu Long chaûy töø beân Mieân qua Vieät Nam baèng hai nhaùnh soâng Tieàn vaø soâng Haäu. Hoï coù ngôø ñaâu con soâng maø hoï goïi laø Cöûu Long Giang vôùi chín phaân löu uoán khuùc chaûy ra bieån Ñoâng nhö chín con roàng ñang bay löôïn treân maây xanh baét nguoàn töø mieàn nuùi tuyeát cuûa vuøng Hy Maõ Laïp Sôn. Vaø töø baáy laâu nay, ngay caû caùc nhaø thaùm hieåm cuõng ñeàu cho raèng soâng Cöûu Long phaùt nguoàn töø Taây Taïng, cuõng khoâng haún laø sai vì kyø thaät doøng soâng naøy phaùt nguoàn töø vuøng nuùi thuoäc cao nguyeân Taây Taïng, nhöng ñieåm phaùt nguoàn laïi naèm trong laõnh thoå tænh Thanh Haûi cuûa Trung Quoác, roài sau ñoù chaûy qua caùc nöôùc Taây Taïng, Trung Hoa, Mieán Ñieän, Thaùi Lan, Laøo, Cao Mieân, vaø Vieät Nam tröôùc khi ñoå ra bieån. Toång dieän tích cuûa caû vuøng löu vöïc soâng Mekong leân ñeán hôn 795.000 caây soá vuoâng. Ra ñi töø moät vuøng nuùi tuyeát hoang vu, nhöng chính con soâng naøy ñaõ khai sanh ra khoâng bieát bao nhieâu thaønh phoá naèm hai beân bôø cuûa noù, doïc theo nhöõng ñoaïn ñöôøng maø noù chaûy qua. Caû moät vuøng Nam Kyø bao la truø phuù cuõng chính laø saûn phaåm cuûa noù töø haøng chuïc ngaøn naêm qua. Töø bao ñôøi nay soâng Cöûu Long chính laø “Meï” ñeû ra caû vuøng ñoàng baèng truø phuù mieàn Nam noùi rieâng, vaø noùi chung laø caû moät vuøng chaïy daøi töø cao nguyeân Taây Taïng ra taän ñeán bieån Ñoâng. Cöûu Long Giang, caùi teân aáy coù töø hoài naøo? Theo Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc, cuoán saùch noùi veà lòch söû ñòa lyù ñaát ñai vuøng Gia Ñònh hay laø ñaát ñai cuûa caû vuøng Nam Kyø sau naøy thì tröôùc khi Trònh Hoaøi Ñöùc soaïn boä saùch naøy, chöa coù saùch söû naøo ghi nhaän veà moät con soâng teân laø Cöûu Long, nhö vaäy haún caùi teân naøy phaûi do Trònh Hoaøi Ñöùc ñaët ra. Duø noù coù mang teân gì ñi nöõa, Dza Chu, Traùt Khuùc Haø, Töû Khuùc Haø,
Ngang Khuùc Haø, Lan Thöông Giang, Mekong, Meâ Nam Khong, Tonle Thom, hay Cöûu Long Giang⁽¹⁾... thì soâng Cöûu Long luùc naøo cuõng thaân thöông vôùi nhöõng daân toäc soáng hai beân bôø cuûa noù. Noù chính laø “Meï” ñeû ra nhöõng vuøng soâng nöôùc bao la, ñaõ hieän höõu töø thôøi hoàng hoang cuûa ñòa caàu. Noù ñaõ hieän höõu töø tröôùc khi toå tieân cuûa nhöõng daân toäc ñang soáng hai beân bôø cuûa noù di cö ñeán ñaây. Hieän nay haàu nhö quoác teá ñaõ coâng nhaän teân Mekong nhö laø teân chính thöùc cuûa doøng soâng naøy. Chöõ Mekong baét nguoàn töø tieáng Thaùi theo caùch phieân aâm cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha, coù nghóa laø “Meï cuûa caùc con suoái.” Khoâng bieát soâng Meùkong⁽²⁾ coù töø bao giôø, coù leõ noù ñaõ hieän höõu töø hoang sô cuûa ñòa caàu, nhöng ñoái vôùi theá giôùi noù vaãn laø con soâng bình thöôøng ít ai bieát ñeán cho maõi ñeán nhöõng theá kyû gaàn ñaây khi ngöôøi ta ñoå xoâ tìm ñeán vôùi xöù Taây Taïng huyeàn bí. Soâng Cöûu Long phaùt nguyeân töø chaâu Ngoïc Thuï, naèm veà phía Nam tænh Thanh Haûi, giaùp vôùi cao nguyeân Taây Taïng, chöù khoâng phaûi phaùt nguyeân treân cao nguyeân thuoäc vuøng ñaát cuûa Taây Taïng. Cao nguyeân Taây Taïng laø moät cao nguyeân maø coù nôi cao hôn 8.000 meùt, töø nhöõng khe suoái tuyeát traéng xoùa naøo ñoù khôûi nguoàn moät doøng soâng. Ñaây cuõng chính laø nôi xuaát phaùt cuûa ba con soâng lôùn nhaát ôû Chaâu AÙ, ñoù laø Tröôøng Giang, Hoaøng Haø vaø Mekong. Taïi nôi xuaát phaùt chæ laø moät vuøng ñoài nuùi ñaù chen laãn nhöõng cuïm caây nhoû, chöù ít coù caây lôùn vì treân cao ñoä naøy caây lôùn khoù coù theå toàn taïi vaø phaùt trieån ñöôïc. Laïi theâm hieän töôïng caùt xaâm thöïc maïnh meõ vuøng phía Taây tænh Thanh Haûi vôùi söùc xaâm thöïc gaàn 50 phaàn traêm nhöõng ñoàng coû treân cao. Tình traïng sa maïc hoùa taïi ñaây ñang phaùt trieån raát nhanh, nhanh hôn söï döï tính cuûa con ngöôøi raát nhieàu. Caû moät vuøng roäng lôùn giöõa cao nguyeân Taây Taïng vaø Thanh Haûi luoân chìm trong hoang vaéng, huøng vó vaø kyø bí. Veà muøa Ñoâng chæ coù coû laø coøn soáng noåi chöù caû vuøng ñoài nuùi bao la khoâng coøn laáy moät boùng caây naøo caû. ÔÛ ñaây raát ít möa, nhöng heã coù möa laø möa tuyeát, chöù ít khi coù nhöõng traän möa raøo bình thöôøng nhö ôû caùc vuøng thaûo nguyeân. Daân cö treân vuøng cao nguyeân naøy raát thöa thôùt, coù khi ñi haøng traêm caây soá maø khoâng coù laáy moät xoùm nhaø, chæ coù moät vaøi tuùp leàu cuûa nhöõng ngöôøi du muïc naèm leû loi moät mình treân ñoàng coû bao la baùt ngaùt. Trong nhöõng tuùp leàu naøy chæ coù moät vaøi gia ñình raøy ñaây mai ñoù treân moät vuøng ñaát roäng lôùn, khoâng coù laáy moät phöông tieän y teá hay chôï buùa naøo trong moät baùn kính vaøi ba traêm caây soá. Sinh hoaït cuûa hoï laø chæ du muïc vaø du canh treân baát cöù vuøng naøo maø hoï ñi qua. Hoï nuoâi haøng baày traâu luøn vaø tröøu ñeå laáy söõa vaø thòt, vì chæ coù tröøu thì traâu luøn laø loaøi vaät duy nhaát coù theå chòu ñöïng khí haäu laïnh khaéc nghieät cuûa vuøng cao nguyeân Taây Taïng, chuùng thích traàm mình trong nöôùc cöïc laïnh, tan ra töø baêng tuyeát. Vôùi khí haäu khaéc nghieät naøy, chæ coù nhöõng sinh vaät naøy vaø nhöõng boä toäc ngöôøi Taïng ñaõ quen soáng taïi ñaây môùi chòu noåi vì phoåi cuûa hoï ñaõ quen vôùi baàu khí loaõng cuûa cao nguyeân, chöù ngöôøi bình thöôøng khoâng theå naøo chòu ñöôïc. Coâng vieäc thaùm hieåm soâng Mekong coù leõ ñaõ coù raát nhieàu ngöôøi nghó tôùi töø nhieàu theá kyû veà tröôùc, tuy nhieân, vì sôn lam chöôùng khí, röøng thieâng nöôùc ñoäc, laïi theâm quaù nhieàu gheành thaùc cuõng nhö treân ñöôøng chaûy cuûa noù coù quaù nhieàu nhöõng vöông quoác kyø bí neân raát nhieàu nhaø thaùm hieåm ñaõ ra ñi maø khoâng bao giôø trôû laïi. Tính töø theá kyû thöù XIX ñeán nay caùc nöôùc Anh, Phaùp, Ñöùc, Bæ, Nhaät vaø Trung Quoác ñaõ toå chöùc khoaûng möôøi maáy laàn thaùm hieåm vuøng ñaàu nguoàn cuûa soâng Mekong. Vaø vaøo haäu baùn theá kyû thöù XIX khi thöïc daân Phaùp vöøa chieám xong Vieät Nam, hoï ñaõ cho nhieàu nhaø thaùm hieåm ngöôøi Phaùp ñi töø haï nguoàn trôû ngöôïc leân thöôïng nguoàn, nhöng vì thôøi ñoù phöông tieän cô giôùi chöa maáy tieán boä neân caùc cuoäc thaùm hieåm naøy khoâng hoaøn toaøn thaønh coâng. Cho maõi ñeán gaàn cuoái theá kyû XX, moät ngöôøi trong nhoùm Khoa Hoïc Anh Phaùp teân Michael Peissel môùi tìm ra nôi phaùt nguoàn chính xaùc cuûa noù⁽³⁾, trong vuøng nuùi Caùt Phuù Sôn, thuoäc ñòa phaän hai quaän Taïp Ña vaø Trò Ña, chaâu Ngoïc Thuï, tænh Thanh Haûi, Trung Quoác. Ngoïn cao nhaát trong khu vöïc naøy khoaûng 5.552 meùt. Ñieåm ñaàu nguoàn chæ laø moät vuøng nuùi nhoû, coù dieän tích khoaûng gaàn nöûa caây soá vuoâng maø thoâi. Trong khu vöïc naøy coù nhöõng laïch nöôùc laïnh tan töø baêng tuyeát, coù nôi chæ laø nhöõng gioït nöôùc töø trong khe ñaù, cöù töøng gioït, töøng gioït chaûy ra, cöù theá maø chuùng bieán thaønh nhöõng con laïch. Taïi moät baõi soâng gaàn thöôïng nguoàn, nöôùc töø haøng loaït nhöõng khe ñaù ñoå vaøo nhö nhöõng chuoãi traân chaâu nöôùc tuyeät
ñeïp. OÂi! Töø nhöõng tieáng suoái roùc raùch khôûi nguoàn cho moät con soâng lôùn coù haïng ôû Chaâu AÙ, sau ñoù coù khoaûng gaàn boán traêm doøng nöôùc laïnh töø treân ñaàu nguoàn tìm ñöôøng chaûy xuoáng ñoå vaøo hai doøng Traùt A Khuùc⁽⁴⁾ vaø Traùt Na Khuùc⁽⁵⁾. Nghóa laø trong vuøng naøy hai khuùc soâng naøy chæ roäng khoaûng 25 meùt, ngoaèn ngoeøo chaûy theo höôùng Taây Baéc-Ñoâng Nam qua caùc vuøng Maïc Vaân, Nhieân Ñaït, Taïp Ña vaø Nang Lieâm. Ngoaøi nhöõng nhaùnh phuï ngoaèn ngoeøo ñoå vaøo laïch lôùn, khoaûng soâng töø ñaàu nguoàn ñeán thò traán Taïp Ña coù treân 30 ñaàm vaø hoà lôùn nhoû. Theo caùc nhaø thaùm hieåm Trung Hoa trong nhöõng naêm cuûa thaäp nieân 1980s thì vuøng Maïc Vaân, ñieåm ñaàu nguoàn soâng Cöûu Long, gaàn nhö khoâng coù daân ñònh cö, maø chæ coù khoaûng 20 gia ñình du muïc chaên nuoâi gia suùc vaøo muøa heø, ñeán muøa ñoâng laø hoï keùo nhau veà Taïp Ña. Coøn taïi Nhieân Ñaït, caùch ñaàu nguoàn khoaûng 140 caây soá, chæ coù boán gia ñình cö daân maø thoâi. Khuùc soâng töø Maïc Vaân, chaûy qua Nhieân Ñaït, roài ñeán Taïp Ña ngoaèn ngoeøo uoán khuùc quanh nhöõng thung luõng ñaày hoa daïi, moät khu vöïc nuùi non huøng vó, hai beân bôø laø nhöõng vaùch ñaù cheo leo, troâng thaät neân thô höõu tình nhö moät caûnh treân tieân giôùi. Ngöôøi Taây Taïng soáng trong khu vöïc naøy raát vaát vaû, hoï lam luõ vì thôøi tieát quaù khaéc nghieät, tuy nhieân, taùnh tình hoï raát phoùng khoaùng, phoùng khoaùng nhö caû moät vuøng thieân nhieân nôi hoï truù nguï, nôi maø trôøi maây ñaát gaàn nhö lieàn nhau. Ñeán thò traán Caùp Naïp Tuøng Ña hai doøng soâng naøy gaëp nhau vaø mang caùi teân môùi laø Traùt Khuùc Haø. Traùt Khuùc Haø daøi treân 600 caây soá, chaûy qua vuøng cao nguyeân Taây Taïng, roài töø cao nguyeân Taây Taïng chaûy trôû vaøo ñòa phaän Trung Hoa tröôùc khi gaëp moät doøng soâng khaùc teân Ngang Khuùc Haø taïi thò traán Xöông Ñoâ, thuoäc khu töï trò Taây Taïng. Tuy doøng chaûy Traùt Khuùc Haø coù eâm aû hôn treân thöôïng nguoàn, nhöng loøng soâng heïp vaø ngoaèn ngoeøo neân cö daân trong vuøng khoâng theå ñi laïi treân soâng baèng thuyeàn, maø hoï phaûi duøng beø trong vieäc ñi laïi. Ñaát treân thöôïng nguoàn vuøng Ngang Khuùc bò xoùi moøn nhieàu vì ñoä doác raát cao, neân doøng Ngang Khuùc luùc naøo nöôùc cuõng ñuïc ngaàu. Duø hai doøng Ngang Khuùc vaø Traùt Khuùc Haø khoâng coù giaù trò maáy cho vuøng Xöông Ñoâ veà maët giao thoâng ñöôøng thuûy, nhöng chính nhöõng doøng nöôùc ñuïc ngaàu töø treân thöôïng nguoàn ñoå xuoáng ñaõ boài ñaép caùc caùnh ñoàng quanh vuøng Xöông Ñoâ, vaø ñaõ bieán Xöông Ñoâ thaønh moät trong nhöõng khu vöïc quan troïng nhaát trong vuøng. Töø Xöông Ñoâ cho ñeán khi chaûy ra khoûi ñòa phaän Trung Hoa, doøng soâng naøy laïi coù teân môùi laø Lan Thöông Giang. Nghóa laø töø ñaây ba doøng chaûy töø thöôïng nguoàn, caùch ñoù khoaûng treân 200 caây soá, nhaäp vaøo nhau vaø trôû thaønh “Doøng Soâng Cuoän Soùng,” Lan Thöông Giang. Chính vì vaäy maø coù nhieàu ngöôøi laàm töôûng laø soâng Mekong phaùt nguyeân töø Taây Taïng. Kyø thaät noù phaùt nguoàn töø Thanh Haûi thuoäc Trung Quoác. Soâng Lan Thöông chaûy trong ñòa phaän tænh Vaân Nam, daøi khoaûng treân 500 caây soá, chaûy qua löu vöïc Vaân Nam vôùi treân 400.000 caây soá vuoâng. Taïi ñaây doøng soâng naøy chaûy qua caùc vuøng nuùi non hieåm trôû cuûa tænh Vaân Nam nhö Ñöùc Khaâm, Trung Ñieän, Ñòch Khaùnh... Töø Ñòch Khaùnh noù chaûy xuoáng mieàn Nam Vaân Nam trong vuøng thung luõng cuûa daõy Hoaønh Ñoaïn Sôn⁽⁶⁾ qua tôùi Taây Song Baûn Naïp vôùi quaù nhieàu gheành thaùc, vì theá maø doøng chaûy cuûa noù trôû neân cuoàn cuoän döõ doäi hôn baát cöù nôi naøo maø noù ñaõ töøng chaûy qua. Ñuùng nhö caùi teân “Cuoän Soùng” cuûa noù, khuùc soâng naøy chaûy xieát cöïc maïnh vôùi nhieàu gheành thaùc. Taïi ñaây doøng soâng len loûi qua raëng nuùi Tha Nieäm Tha OÂng vaø Ninh Tònh, coù nhöõng gheành nuùi cao hôn ñaùy soâng ñeán 600 hay 700 meùt, khoâng caùch chi chuùng ta coù theå thuûy haønh treân khuùc soâng naøy ñöôïc, nhöùt laø vuøng Vaân Nam thuoäc nöôùc Ñaïi Lyù⁽⁷⁾ xöa. Töø treân thöôïng nguoàn, soâng Mekong chæ laø moät laïch nöôùc thaät nhoû, chaûy len loûi qua nhöõng taûng baêng tuyeát khoâng bao giôø tan chaûy, ngay caû vaøo muøa heø. Ñi xuoáng khoaûng 200 caây soá, doøng soâng trôû thaønh moät con suoái khaù lôùn, nöôùc trong vaét vaø tinh khieát, vôùi nhöõng baày caù ñuû loaïi bôi loäi nhôûn nhô trong nöôùc. Khi chaûy vaøo ñòa phaän Trung quoác treân 1.000 caây soá, töø Thanh Haûi ñeán giaùp bieân giôùi Mieán Ñieän. Trong ñòa phaän naøy doøng soâng chaûy theo höôùng Taây Baéc veà Ñoâng Nam. Ñòa hình cuûa soâng Mekong treân suoát thuûy loä Trung Hoa, ña phaàn doøng soâng naèm trong thung luõng giöõa hai raëng nuùi hai beân. Trong ñaát Trung Hoa, hai beân bôø treân nhöõng thuûy trình maø soâng Mekong ñi qua, nhöõng daân toäc cö nguï laø nhöõng daân toäc thieåu soá ña soá laø ngöôøi Taïng. Vaø cuõng chính treân moät
löu vöïc daøi haøng ngaøn caây soá vôùi doøng chaûy laøm xoùi moøn ñaát ñai taïi Trung Hoa, phuø sa ñaõ bò noù xoi ra töø trong ñaát ñeå mang veà phöông Nam. Phaàn soâng Lan Thöông chaûy qua Vaân Nam xuyeân qua nhieàu vuøng nuùi cao theo höôùng Baéc Nam, coù nôi coù ñoä cao leân ñeán treân 4.000 hay 5.000 meùt, coù nôi tuyeát phuû quanh naêm, neân haàu nhö caû vuøng löu vöïc Lan Thöông Giang chæ coù giaù trò veà thuûy ñieän, chöù khoâng theå duøng ñöôïc cho giao thoâng ñöôøng thuûy, maø cuõng khoâng coù giaù trò maáy veà thuûy saûn cuõng nhö noâng nghieäp. Tuy nhieân, phong caûnh taïi caùc vuøng maø noù chaûy qua thaät laø huøng vó vaø höõu tình, nhö vuøng Coân Minh, naèm treân cao ñoä khoaûng 1.890 meùt, neân quanh naêm caû vuøng chæ coù moät muøa Xuaân maø thoâi. Ñaây cuõng chính laø thuû phuû cuûa tænh Vaân Nam maø ngaøy xöa laø laõnh thoå cuûa Ñieàn Vu Quoác ñaõ bò Trung Quoác tieâu dieät haèng nhieàu theá kyû veà tröôùc. Ñaây cuõng chính laø vuøng löu vöïc song haønh haøng maáy traêm caây soá cuûa ba con soâng lôùn coù haïng treân theá giôùi laø caùc soâng Tröôøng Giang, Döông Töû vaø Mekong. Ña soá caùc daân toäc cö nguï hai beân bôø Lan Thöông Giang ñeàu laø nhöõng daân toäc thieåu soá cuûa ngöôøi Hoa nhö daân toäc Taïng ôû vuøng gaàn Xöông Ñoâ vaø Trung Ñieän, daân toäc Thaùi vaø Baïch ôû vuøng chaâu töï trò Ñaïi Lyù, vaø daân toäc Di ôû vuøng chaâu töï trò Sôû Huøng. Ngoaøi ra, coøn raát nhieàu nhöõng daân toäc thieåu soá khaùc nhö Laät, Tuùc, Hoài, Phoå Meã, Hoûa, Mieâu... Theo taøi lieäu chính thöùc cuûa tænh Vaân Nam thì chæ tính ñeán naêm 2002, khuùc soâng Meùkong mang teân ‘Lan Thöông Giang’, nghóa laø khuùc soâng Meùkong trong vuøng tænh Vaân Nam, ñaõ coù ñeán 14 con ñaäp thuûy ñieän⁽⁸⁾. Caùi lôïi tröôùc maét cho Trung Quoác laø mang laïi nguoàn ñieän löïc dö duøng cho toaøn mieàn Nam Trung Quoác, nhöng söï di haïi laâu daøi cho cö daân doïc theo hai beân bôø soâng cuõng nhö vuøng chaâu thoå soâng Cöûu Long khoâng ai coù theå löôøng tröôùc ñöôïc. Taïi Vaân Nam, hoï coù theå duøng nhöõng con ñaäp ñeå giöõ nöôùc laïi trong muøa möa vaø xaû nöôùc ra trong muøa khoâ, nhöng taïi caùc quoác gia ôû haï nguoàn soâng Cöûu Long thì sao? Khoâng noùi ñaâu xa, chæ rieâng taïi vuøng Bieån Hoà cuûa Cao Mieân, khoâng coøn chuyeän con luõ keùo veà moãi naêm nöõa; maø ngöôïc laïi, nöôùc trong Bieån Hoà ngaøy caøng caïn kieät, nghóa laø Bieån Hoà ñang cheát daàn theo thôøi gian. Ngö daân ñaõ töøng coù moät cuoäc soáng raát thoaûi maùi trong vuøng Bieån Hoà ngaøy nay phaûi boû ngheà ñaùnh baét caù ñeå tìm moät ngheà khaùc sinh soáng. Coøn taïi vuøng Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long thì chuyeän gì seõ xaûy ra? Vieäc tröôùc tieân laø löu löôïng nöôùc cuûa hai nhaùnh Tieàn Giang vaø Haäu Giang chaúng nhöõng seõ giaûm, vaø nhö vaäy hai nhaùnh soâng naày seõ khoâng coøn mang laïi phuø sa ñeå boài ñaép cho vuøng chaâu thoå naày nöõa, vì nguoàn phuø sa töø thöôïng nguoàn ñaõ bò caùc hoà chöùa taïi Vaân Nam giöõ heát laïi. Beân caïnh ñoù, haäu quaû taát yeáu cuûa vieäc giaûm löu löôïng nöôùc laø nöôùc bieån seõ traøn saâu vaøo noäi ñòa vuøng chaâu thoå. Noùi caùch khaùc, caû vuøng chaâu thoå ñang giaãy cheát döôùi tay cuûa 14 con ñaäp chæ rieâng taïi vuøng Vaân Nam maø thoâi. Beân caïnh ñoù, söï giaûm bôùt löu löôïng cuûa doøng chaûy moät caùch ñaùng keå khoâng chæ laøm giaûm bôùt löôïng phuø sa boài ñaép vuøng chaâu thoå, maø raát coù theå laøm cho nöôùc bieån laán saâu vaøo noäi ñòa taïi neân tình traïng ñoïng muoái trong ñaát, vaø nhöõng vuøng ñaát aáy seõ trôû thaønh nhöõng vuøng ñaát cheát. Ngoaøi ra, heã luùc naøo soá nöôùc döï tröõ trong caùc hoà thuûy ñieän ôû Vaân Nam leân quaù cao laø Trung Quoác coù theå xaû ra moät caùch ñoät ngoät, gaây ra nhöõng côn luõ luït traùi muøa, gieát haïi nhaân daân vaø hoa maøu ôû caùc vuøng haï nguoàn. Baèng chöùng laø giöõa thaùng 8 naêm 2008, caùc hoà ôû Vaân Nam ñeàu quaù taûi neân Trung Quoác ñaõ xaû nöôùc ra maø khoâng heà thoâng baùo gì vôùi caùc quoác gia ôû haï nguoàn, haäu quaû laø luït loäi khuûng khieáp ñaõ xaûy ra taïi nhöõng vuøng chöa töøng bò luït loäi nhö Vaïn Töôïng (Vientian), Luang Prabang, Chiang Sean vaø Chiang Khon trong tænh Chiang Rai (Thaùi), cuõng nhö caùc tænh Nakhon Pathon, Nong Khai, Nan, Sakon Nakhon vaø Phetchabun Mukdahan trong vuøng ñoâng baéc Thaùi Lan, vaân vaân. Chính vì vaäy maø vaøo naêm 1995, boán nöôùc trong vuøng haï nguoàn soâng Meùkong laø Thaùi, Laøo, Cam Boát vaø Vieät Nam ñaõ thaønh laäp moät uûy ban coù teân laø ‘The Committee of the Agreement on the Cooperation for the Sustainable Development of the Mekong River Basin’⁽⁹⁾, maëc daàu tröôùc ñoù ñaõ coù Meùkong Committee⁽¹⁰⁾, nhöng söï hoaït ñoäng cuûa uûy hoäi naày khoâng maáy höõu hieäu. Naêm 1996, Trung Hoa vaø Mieán Ñieän ñaõ trôû thaønh hai thaønh vieân quan saùt ñoái thoaïi

(dialogue patners), nhöng coâng cuoäc vaän ñoäng soáng coøn cho mieàn chaâu thoå soâng Meùkong vaãn coøn nhieàu khoù khaên vì söï baát hôïp taùc cuûa Trung Quoác.

 Soâng Cöûu Long Treân Ñòa Phaän Laøo: Trong vuøng thöôïng Laøo, soâng Mekong coù raát nhieàu phuï löu lôùn mang nöôùc töø caùc vuøng bieân giôùi Laøo-Trung Hoa vaø chaûy theo höôùng Ñoâng Baéc Taây Nam, ñeå ñoå vaøo doøng chaûy chính cuûa noù. Ñoaïn soâng chaûy qua Mieán Ñieän, Thaùi Lan, Laøo, Cao Mieân, roài vaøo Vieät Nam. Treân chieàu daøi hôn 4.800 caây soá, Mekong chaûy qua ñaát Trung Hoa moät ñoaïn treân 2.400 caây soá, chaûy qua Laøo treân moät ñoaïn daøi treân 1.800 caây soá, trong ñoù Laøo coù treân 280 caây soá laøm bieân giôùi vôùi Mieán vaø treân 800 caây soá laøm bieân giôùi vôùi Thaùi, vaø chaûy qua hai nöôùc Vieät Nam vaø Cao Mieân moät ñoaïn daøi treân 600 caây soá. Khuùc soâng Cöûu Long chaûy qua Mieán Ñieän cuõng gheành thaùc vaø cuoän soùng khoâng thua gì luùc noù chaûy ngang qua Trung Quoác. Sau ñoù soâng Cöûu Long ñöôïc duøng laøm bieân giôùi giöõa 2 nöôùc Laøo-Thaùi treân moät ñoaïn daøi khoaûng 70 caây soá. Khuùc soâng töø Muang Sing, Muang Long, Xieng Kok, xuoáng vuøng Tam Giaùc Vaøng, chæ tröø ñoaïn vaøi chuïc caây soá taïi vuøng Tam Giaùc Vaøng laø baèng phaúng coøn ña phaàn caùc vuøng khaùc cuûa con soâng treân ñoaïn naày ñeàu lôûm chôûm vôùi raát nhieàu gheành thaùc. Töø Huay Xai (thuoäc tænh Bokeo cuûa Laøo), doøng Meùkong tieáp tuïc laøm bieân giôùi cho hai nöôùc Laøo-Thaùi moät khoaûng gaàn 20 caây soá nöõa, roài doøng soâng laïi chaûy vaøo noäi ñòa nöôùc Laøo, cho tôùi khi coøn caùch Vaïn Töôïng khoaûng 100 caây soá thì noù trôû laïi laøm bieân giôùi cho Laøo-Thaùi laàn nöõa. Treân khuùc soâng naày, song song vôùi bôø soâng coù moät quoác loä ñi veà phía ‘The Golden Triangle’⁽¹¹⁾.

 Khi chaûy vaøo ñòa phaän caùc nöôùc Laøo vaø Thaùi Lan, doøng Meùkong nhaän nöôùc töø raát nhieàu phuï löu töø hai phía taû ngaïn⁽¹²⁾ vaø höõu ngaïn⁽¹³⁾. Beân phía Laøo, töø baéc xuoáng nam soâng Meùkong coù ít nhaát laø 17 phuï löïu, vaøo muøa khoâ, taát caû ñeàu ñoå nöôùc vaøo doøng Meùkong, chöù khoâng laáy nöôùc cuûa Meùkong, trong ñoù noåi tieáng nhaát laø caùc phuï löu Naäm Koong, Naäm Thaø, Naäm Peng, Naäm Ou, ñöôïc taïo thaønh bôûi hai nhaùnh Naäm Roán vaø Naäm Luùa phaùt nguyeân töø Lai Chaâu, Vieät Nam, Naäm Nguøm, Naäm Lik, Naäm San, Naäm Cadin, Naäm Thôn, Naäm Muoän, Xe Bang Phai, Xe Bang Hiang, Xe Bang Nouan, Xe Doun, vaân vaân. Treân mieàn nuùi cao cuûa vuøng Thöôïng Laøo coù nhieàu phuï löu quan troïng ñoå nöôùc vaøo doøng Meùkong.

 Soâng Naäm Ngao daøi khoaûng 50 caây soá, phaùt nguyeân treân ñaát Laøo chaûy qua vuøng Luang Namtha, roài ñoå nöôùc vaøo Meùkong.

 Soâng Naäm Koong phaùt nguyeân trong vuøng ñoài nuùi thöôïng Laøo, chaûy qua tænh Bokeo, roài ñoå vaøo Meùkong taïi thò traán Huay Xai.

 Soâng Naäm Thaø, phaùt nguyeân töø Vaân Nam (Trung Hoa), daøi khoaûng 215 caây soá, chaûy qua caùc vuøng nuùi Muang Sing, xuoáng Namtha, roài ñoå vaøo Meùkong taïi vuøng phía ñoâng nam cuûa Huay Xai.

 Soâng Naäm Nghieäp, daøi chöa ñeán 100 caây soá, chaûy vaøo tænh Boli Kham Xai, roài ñoå ra doøng Meùkong taïi Paxxan.

 Doøng Naäm Peng daøi 144 caây soá, nhöïng chæ coù khoaûng 16 caây soá ñaàu nguoàn laø coù theå ñi laïi ñöôïc, phaàn coøn laïi chæ toaøn laø gheành thaùc, doøng soâng naày ñoå nöôùc vaøo Meùkong taïi vuøng Pak Peng.

 Soâng Naäm Ou, baét nguoàn töø Vaân Nam beân Trung Quoác, vöøa chaûy sang ñaát Laøo noù laïi nhaän theâm nöôùc cuûa hai con soâng Naäm Roám vaø Naäm Luùa, baét nguoàn töø vuøng ñoài nuùi Ñieän Bieân Phuû trong noäi ñòa Vieät Nam. Soâng Naäm Roám daøi khoaûng 60 caây soá, naèm treân cao ñoä 900 meùt, chaûy theo höôùng ñoâng baéc-taây nam, nhaän theâm nöôùc cuûa hoà Huûi Phaï tröôùc khi nhaän theâm nöôùc cuûa soâng Naäm Luùa ôû Möôøng Thanh, hai nhaùnh naày gaëp nhau taïi vuøng phía nam Ñieän Bieân Phuû ñeå trôû thaønh soâng Naäm Ou tröôùc khi chaûy qua Laøo, roài chaûy veà Luang Prabang tröôùc khi ñoå vaøo soâng Meùkong. Veà

phía Thaùi Lan, ñaùng keå nhaát laø soâng Naäm Meâ In cuõng ñoå vaøo soâng Meùkong khoaûng gaàn vôùi soâng Naäm Ou. Thöôøng thì caùc phuï löu mang nöôùc veà cho Mekong, nhöng ñeán muøa nöôùc leân thì Mekong chaûy traøn meù vaø cuoàn cuoän chaûy vaøo caùc phuï löu. Suoát khoaûng thöôïng Laøo, Mekong chaûy theo höôùng Baéc Nam vaø laø bieân giôùi thieân nhieân giöõa hai nöôùc Laøo vaø Thaùi. Khaùc vôùi vuøng cao nguyeân Taây Taïng, vuøng bieân giôùi thöôïng Laøo, Mieán vaø Thaùi möa nhieàu, möa to vaø laém khi möa daàm töø ngaøy naøy qua ngaøy khaùc. Ñeán vuøng ngaõ ba bieân giôùi Laøo-Thaùi-Mieán, loøng soâng trôû neân phaúng laëng tröôùc khi chaûy vaøo vuøng “Tam Giaùc Vaøng.” Ngaøy tröôùc Tam Giaùc Vaøng laø vuøng chuyeân troàng vaø saûn xuaát baïch phieán lôùn nhaát theá giôùi. Naêm 1992, ba nöôùc Thaùi, Laøo vaø Trung Hoa ñaõ hoïp söùc nhaèm giaûm thieåu söï saûn xuaát baïch phieán cuûa vuøng naøy. Theo caùc nhaø thaùm hieåm thì vuøng Tam Giaùc Vaøng laø trung taâm ñieåm giöõa thöôïng nguoàn vaø haï nguoàn soâng Cöûu Long.

 Soâng Naäm Nguøm, daøi khoaûng treân 300 caây soá, phaùt nguyeân töø tænh Xieng Khoan, chaûy vaøo tænh Vientiane, soâng Naäm nguøm coù nhieàu chi löu noåi tieáng, trong ñoù coù soâng Naäm Hu. Doøng soâng naày chaûy Oudonxay, xuoáng vuøng Luang Prabang noù nhaän theâm nöôùc cuûa soâng Naäm Lik tröôùc khi ñoå vaøo doøng Meùkong.

 Töø vuøng trung Laøo xuoáng Nam Laøo, ña soá caùc phuï löu cuûa doøng Meùkong ñeàu phaùt nguyeân töø vuøng nuùi röøng Tröôøng Sôn cuûa Vieät Nam, roài chaûy theo höôùng ñoâng baéc-taây nam tröôùc khi ñoå vaøo doøng Meùkong. Soâng Naäm San phaùt nguyeân töø vuøng röøng nuùi Ngheä An-Haø Tónh, chaûy qua Laøo, roài ñoå ra doøng Meùkong taïi Pak-San. Soâng Cadin, ñöôïc keát hôïp bôûi hai nhaùnh soâng Naäm Thôn vaø Naäm Muoän, phaùt nguyeân töø nuùi röøng Haø Tónh, roài chaûy qua Laøo, tröôùc khi ñoå vaøo doøng Meùkong. Soâng Xe Bang Phai, phaùt nguyeân töø Quaûng Bình. Soâng Xe Bang Hiang, phaùt nguyeân töø vuøng nuùi röøng giöõa hai tænh Quaûng Bình vaø Quaûng Trò. Soâng Xe Bang Nuoan, phaùt nguyeân töø Quaûng Trò. Soâng Xe Doun, phaùt nguyeân töø Thöøa Thieân, chaûy qua vuøng Champasak, roài ñoå vaøo doøng Meùkong taïi Pakseù.

 Khi chaûy vaøo ñòa phaän Laøo vaø Thaùi Lan, ngöôøi Laøo goïi noù laø Naäm Khoong, coøn ngöôøi Thaùi thì goïi laø Mae Khoâng⁽¹⁴⁾. Khuùc soâng naøy laø bieân giôùi thieân nhieân giöõa hai nöôùc Laøo vaø Thaùi, noù chaûy ngoaèn ngoeøo, töø treân phi cô nhìn xuoáng noù troâng gioáng nhö moät con raén khoång loà ñang uoán mình hai beân bôø nuùi. Soâng Mekong chaûy qua vuøng thöôïng Laøo vôùi raát nhieàu gheành thaùc, coù phaàn nhieàu hôn nhöõng gheành ñaù beân khuùc Lan Thöông cuûa tænh Vaân Nam, laøm caûn trôû raát nhieàu cho vieäc ñi laïi baèng ñöôøng soâng treân ñoaïn naøy. Treân khuùc soâng naøy söï giao thoâng baèng ñöôøng thuûy khoâng tieän vì vaøo muøa naéng thì noù gaàn nhö khoâ caïn vôùi baõi caùt laøi doïc theo hai beân bôø soâng, chính giöõa chæ coøn moät laïch nöôùc nhoû, hoaëc nhöõng vaùch ñaù cheo leo. Tuy nhieân, ñeán muøa baêng tuyeát tan thì haøng tyû tyû meùt khoái nöôùc töø treân thöôïng nguoàn ñoå xuoáng aøo aøo aàm aàm, taïo thaønh moät bieån nöôùc meânh moâng vôùi moät maøu nöôùc ñoû ngaàu, khoâng thaáy bôø ñaâu ñaát ñaâu caû. Nuùi ñaù lôûm chôûm vaø raûi raùc nhöõng thung luõng heïp trong vuøng ñaõ khieán cho Mekong taùch ra raát nhieàu phaân löu nhoû. Nöôùc chaûy ngang qua khu vöïc naøy khaù trong vì noù ñaõ chaûy qua moät vuøng nuùi ñaù khaù xa. Loøng soâng roäng heïp cheânh leäch nhau raát nhieàu, coù nôi chaûy ngang qua thung luõng coù loøng soâng roäng, khoâng xa ñoù soâng laïi gaëp nhöõng bôø ñaù, coù gheành chaén ngang ñeán giöõa doøng hay gaàn hai phaàn ba doøng soâng, vì vaäy maø vaän toác chaûy cuûa nöôùc taïi ñaây taêng leân raát nhanh. Beân phía Laøo doïc bôø Ñoâng soâng Cöûu Long laø nhöõng thò traán lôùn nhö UÏi Khai, trong khi phía bôø Taây laø thò traán Chieng Rai cuûa Thaùi Lan. Khuùc soâng naøy töông ñoái eâm aû vaø coù nhieàu caù toâm nhaát. Taïi ñaây coù nhöõng con caù laêng raát to, coù con leân ñeán 250 kí loâ vaø daøi ñeán gaàn 3 meùt. Sau ñoù soâng Mekong chaûy ngang qua nhöõng ñoâ thò coå kính nhö coá ñoâ Luang Prabang, Vaïn Töôïng vôùi nhöõng ñeàn ñaøi cung ñieän xöa cuûa caùc vua Laøo.

 Ñeán gaàn khoaûng cuoái bieân giôùi hai nöôùc Laøo-Thaùi, tröôùc khi chaûy vaøo noäi ñòa ñaát Laøo, loøng soâng Mekong trôû neân nhoû heïp nhö moät con raïch nhoû, ñöùng hai beân bôø coù theå noùi chuyeän vôùi nhau

ñöôïc. Vaøo muøa khoâ, khuùc soâng taïi ñaây gaàn nhö khoâ caïn, xe coä coù theå baêng ngang moät caùch deã daøng. Khi vaøo vuøng Haï Laøo thì con soâng trôû neân caïn vaø roäng hôn, loøng soâng baèng phaúng vôùi nhieàu coàn caùt. Veà muøa khoâ, doøng soâng chaûy len loûi giöõa caùc coàn caùt gioáng nhö nhöõng laïch nöôùc nhoû, nhöng ñeán muøa möa, nöôùc daâng leân thaät cao vaø thaät nhanh taïo thaønh luõ vôùi söùc chaûy nhanh vaø maïnh khoâng keùm gì khuùc soâng Lan Thöông beân Trung Quoác. Beân bôø Ñoâng laø nhöõng ñoâ thò Thakhet, Savannakhet vaø Pakseù vôùi nhöõng sinh hoaït nhoän nhòp khoâng keùm gì bôø Taây cuûa Thaùi Lan. Giöõa caûnh röøng nuùi huøng vó, doøng soâng uoán khuùc quanh co theo nhöõng bôø ñaù, gheành thaùc, vôùi muoân hình vaïn traïng khieán cho caûnh trí caøng trôû neân huøng vó hôn. Töø treân thöôïng nguoàn nhìn xuoáng, nöôùc soâng Mekong luùc naøo cuõng aàm aàm ñoå xuoáng nhö moät chaøng laõng töû boû thoân laøng ra ñi khoâng bao giôø quay maët ngoù veà coá höông, duø chæ moät laàn. Taïi vuøng Thakhet vaø Savanakhet, treân khuùc soâng daøi khoaûng 200 caây soá, Mekong coù 5 phuï löu lôùn laø Se Koong, Seù Pan Fai, Seù Nou, Seù Pang Nun, Seù San, vaø Seù Pang Hiang. Soâng Se Pang Hieng baét nguoàn töø phía Taây daõy Tröôøng Sôn vôùi nhöõng con suoái caïn trong vuøng Khe Sanh-Lao Baûo, chaûy theo höôùng ñoâng baéc-taây nam, chaûy qua Laøo vaø gaëp nhaùnh soâng Tcheùpone trong ñòa phaän thò traán Tcheùpone, thuoäc tænh Savanakhet. Töø Tcheùpone, soâng Se Pang Hieng nhaän theâm nöôùc töø nhieàu phuï löu khaùc nöõa tröôùc khi ñoå vaøo soâng Meùkong. Taïi vuøng Xe-Phan-Done vuøng Haï Laøo, treân moät khuùc soâng daøi khoaûng 50 caây soá, soâng Meùkong phình ra vôùi chieàu roäng treân 14 caây soá, vôùi treân 4.000 cuø lao lôùn nhoû. Ñoaïn töø Xe-Phan-Done ñeán Pakseù⁽¹⁵⁾, caùch Pakseù khoaûng 180 caây soá, tröôùc khi chaûy vaøo ñaát Mieân, doøng Meùkong chaûy qua thaùc Khoâne chaén ngang doøng nöôùc, laøm cho söï löu thoâng baèng ñöôøng thuûy giöõa Laøo vaø Cao Mieân bò giaùn ñoaïn. Thaùc Khone khoâng lôùn hôn thaùc Niagara, nhöng löôïng nöôùc cuûa noù lôùn hôn löôïng nöôùc cuûa thaùc Niagara nhieàu. Kyø thaät Khoâne khoâng chæ ñôn thuaàn laø moät caùi thaùc, maø noù laø moät chuoãi thaùc, coù caùi nhoâ cao khoûi loøng soâng, coù caùi ngaàm döôùi loøng soâng, laøm cho söï ñi laïi baèng ñöôøng thuûy ôû vuøng naøy raát nguy hieåm. Veà muøa khoâ thì Khoâne loä nguyeân hình laø moät daõy ñaù naèm choaùn ngang loøng soâng, coøn veà muøa luõ thì nöôùc töø treân traøn xuoáng ñaäp maïnh vaøo nhöõng taûng ñaù naèm ngay giöõa loøng soâng, taïo neân nhöõng aâm thanh aàm aàm, ñuøng ñuøng nhö nhöõng tieáng saám seùt maø töø raát xa ngöôøi ta cuõng coù theå nghe ñöôïc. Hai beân bôø soâng ôû vuøng naøy laø nhöõng ngoïn nuùi cao vôùi toaøn röøng raäm. Ngoaøi ra, taïi Nam Laøo, trong huyeän Champasak, haõy coøn pheá tích Vatthu. Pheá tích naày coù nieân ñaïi vaøo cuoái theá kyû thöù V, ñaàu theá kyû thöù VI, nghóa laø khoaûng 3 theá kyû tröôùc Angkor. Pheá tích naày ñöôïc xaây döïng baèng caùch keát hôïp nhieàu khoái ñaù raát lôùn, moãi khoái naëng treân 200 taán, choàng leân nhau maø khoâng caàn chaát keát dính (xi maêng hay oâ döôùc).

 Soâng Meùkong Treân Ñòa Phaän Cao Mieân: Soâng Se Koong laø moät trong nhöõng phuï löu lôùn cuûa doøng Meùkong treân ñaát Laøo, vôùi hai nhaùnh lôùn laø A Sap vaø A Lin baét nguoàn töø thung luõng A Löôùi (thuoäc tænh Thöøa Thieân), chæ khoaûng treân 10 caây soá trong ñòa phaän Vieät Nam, sau ñoù vaøo ñòa phaän ñaát Laøo taïi tænh Se Koong neân ñöôïc mang teân laø soâng Se Koong, sau ñoù noù chaûy vaøo ñòa phaän tænh Atopeu, roài tieáp tuïc chaûy qua Kampuchia, roài ñoå vaøo ñoaïn cuoái cuøng cuûa doøng Se San tröôùc khi hôïp löu vôùi Meùkong ôû Stung Treng. Soâng Se Reù Pok ñöôïc taïo thaønh bôûi nhieàu chi löu phaùt nguyeân töø vuøng cao nguyeân Ñaéc Laéc trong ñòa phaän Vieät Nam, chaûy sang Laøo theo nhieàu höôùng, ñoâng baéc-taây nam, ñoâng taây vaø taây baéc-ñoâng nam... khi vöøa ra khoûi ñòa phaän Vieät Nam, nhöõng chi löu naày hôïp nhau thaønh soâng Se Reù Pok, sau ñoù soâng Se Reù Pok gaëp soâng Se San tröôùc khi ñoå vaøo soâng Meùkong. Vöøa qua qua khoûi bieân giôùi Laøo-Mieân, soâng Meùkong nhaän theâm nöôùc töø moät trong nhöõng phuï löu lôùn laø soâng Se San. Kyø thaät Cuõng nhö nhöõng phuï löu khaùc, soâng Se San ñöôïc taïo thaønh bôûi nhieàu chi löu phaùt nguyeân töø vuøng cao nguyeân Kontum vaø Pleiku trong ñòa phaän Vieät Nam, trong ñoù coù hai chi löu lôùn laø soâng Ko Ko phaùt nguyeân töø Kontum vaø soâng Dap-Pla phaùt nguyeân töø Pleiku; sau khi ra khoûi ñòa phaän Vieät Nam, 2 con soâng naày hôïp löu laïi thaønh doøng Se San vaø ñoå vaøo

Meùkong taïi vuøng Stung Treng; sau ñoù thì doøng Se San laïi nhaän theâm nöôùc cuûa doøng Se Reù Pok; luùc ñeán gaàn Stung Treng thì doøng Se San laïi nhaän theâm nöôùc cuûa doøng Se-Kong. Nghóa laø sau khi nhaän theâm nöôùc töø hai doøng Se Kong vaø Srepok, doøng Se San ñoå vaøo Meùkong vôùi 20 phaàn traêm löu löôïng nöôùc cuûa caû doøng Meùkong. Vuøng naøy ñaát ñay khoâng maáy maøu môõ, neân chæ coù röøng thöa moïc treân lôùp ñaát ñoû. Tuy nhieân, ñaây laø khuùc soâng coù nhieàu caù toâm nhaát trong caùc phaàn soâng Mekong chaûy qua Laøo. Mekong chaûy qua gaàn 90 phaàn traêm toaøn theå dieän tích nöôùc Laøo, nhöng Laøo vaãn laø moät trong nhöõng nöôùc ngheøo nhaát trong vuøng naøy. Tuy nhieân, khi chaûy saâu vaøo ñòa phaän Cao Mieân loøng soâng roäng vaø saâu hôn neân chöùa ñöôïc moät löu löôïng nöôùc thaät lôùn vaø bôùt chaûy xieát hôn. Doïc hai beân bôø töø Khoâne tôùi vuøng Bieån Hoà löa thöa nhöõng thaønh phoá khoâng sung tuùc maáy nhö Stung-Treng, Kratieù, Kompong Cham, vaø Nam Vang. Coù theå noùi soâng Mekong, töø thöôïng nguoàn ñeán bieån, laø con soâng chaûy qua caùc vuøng kyø laï vaø bí aån nhaát treân ñòa caàu naøy. Khoaûng treân 1.000 caây soá chaûy qua Trung Hoa, coù nhöõng ñoaïn soâng chaûy qua gheành thaùc lô löûng trong maây, vì ñòa hình taïi nhöõng vuøng naøy coù nôi cao ñeán boán naêm ngaøn meùt. Treân khuùc soâng Lan Thöông, coù nhöõng gheành thaùc cao ñeán 5.249 meùt.

 Bieån Nöôùc Ngoït Treân Doøng Meùkong: Sau khi vöôït qua khoâng bieát bao nhieâu laø gheành thaùc, soâng Cöûu Long chaûy vaøo ñaát Cao Mieân, vaø chính taïi ñaây noù ñaõ teû nguoàn ñeå chaûy vaøo hoà Tonle Sap, ñaây laø bieån nöôùc ngoït nuoâi döôõng nhöõng thaønh phoá lôùn nhaát cuûa Campuchia. Böng Tonle Sap tieáng Khmer coù nghóa laø hoà nöôùc ngoït, ngöôøi Hoa ñoïc ra laø Thoân Loâi Hoà, coøn ngöôøi Vieät goïi laø Bieån Hoà, caùch Nam Vang khoaûng 150 caây soá veà höôùng baéc gioáng nhö hình soá 8. Ñaây laø moät trong nhöõng hoà nöôùc thieân nhieân lôùn nhaát trong vuøng Ñoâng Nam AÙ. Hoà daøi treân 160 caây soá vaø roäng treân 30 caây soá. Ñöùng beân naøy hoà nhìn sang beân kia chaúng khaùc naøo ñöùng treân moät bôø bieån buøn, chæ thaáy trôøi nöôùc bao la maø thoâi. Töø Kompong Cham, soâng Meùkong chaûy xuoáng Phnom Penh, ñeán ngaõ tö Tonlesap, doøng soâng naày chia laøm 4 ngaõ, moät laø Meùkong theo höôùng baéc-nam, hai laø doøng Tonlesap ñoå leân Bieån Hoà theo höôùng taây baéc, ba laø doøng Bassac Thöôïng naèm veà höôùng ñoâng nam cuûa Phnom-Penh, vaø boán laø doøng Bassac Haï naèm veà höôùng taây nam cuûa Phnom Penh. Bieån Hoà laø moät caùi hoà nöôùc ngoït thaät lôùn, naèm veà höôùng taây baéc cuûa Phnom Penh, theo höôùng taây baéc-ñoâng nam. Bieån Hoà chính laø caùi noâi khai sanh ra nhöõng thaønh phoá lôùn cuõng nhö neàn vaên hoùa Angkor taïi Campuchia, nhö thaønh phoá Siem Reap, khoaûng 10 caây soá veà phía baéc cuûa Bieån Hoà. Angkor Wat vaø Angkor Thom cuõng naèm trong thaønh phoá Siem Reap vaø caùch phía baéc cuûa Bieån Hoà khoâng xa laém. Phía ñoâng cuûa Bieån Hoà laø thaønh phoá Kompong Thom, naèm treân quoác loä 6. Veà phía taây, treân ñænh choùt cuûa Bieån Hoà laø thaønh phoá Battambang, naèm treân truïc loä 5 theo höôùng ñoâng nam veà Phnom Penh. Treân truïc loä naày coøn nhieàu thaønh phoá noåi tieáng khaùc nhö Pursat, Kompong Chhnang vaø Oudong. Vuøng chung quan Bieån Hoà laø moät heä thoáng soâng raïch chaèn chòt, taát caû ñeàu ñoå vaøo Bieån Hoà. Trong tænh Battambang coù phuï löu Sankeù, chaûy theo höôùng taây baéc-ñoâng nam, ngang qua thaønh phoá Battambang, roài ñoå nöôùc vaøo Bieån Hoà. Doøng Sankeù coù nhieàu phuï löu khaùc nöõa töø caùc tænh Battambang, Banteay Meanchay vaø Siem Reap. Trong tænh Pursat coù doøng Pursat, phaùt nguyeân töø daõy nuùi Ñaäu Khaáu, chaûy qua Kompong Chhnang vaø Pursat, theo höôùng taây nam-ñoâng baéc, roài ñoå nöôùc vaøo Bieån Hoà taïi phía baéc cuûa tænh Pursat. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi laø hai phaàn ba cuûa vuøng Bieån Hoà naèm troïn trong ñòa phaän cuûa tænh Kompong Chhnang. Chính vì vaäy maø ngaønh ngö nghieäp cuûa tænh naày raát phaùt ñaït. Vaøo thaùng 6 nöôùc soâng cuøng vôùi nöôùc möa cuøng chaûy xuoáng haï nguoàn moät maøu nöôùc ñoû ngaàu, khieán doøng soâng Tonle Sap ñoåi chieàu chaûy ngöôïc vaøo Bieån Hoà laøm cho dieän tích maët hoà taêng leân gaáp 5 laàn (khoaûng 1,5 trieäu maãu). Sang muøa khoâ vaøo thaùng 11, nöôùc Bieån Hoà baét ñaàu chaûy ra ñeå ñoå vaøo hai doøng Bassac Thöôïng vaø Bassac Haï. Luùc naày tröõ löôïng caù toâm

trong hoà nhieàu khoâng bieát cô man naøo maø keå cho xieát. Ñeán thaùng 2 thì maët hoà co laïi chæ coøn khoaûng chöøng 300 ngaøn maãu maø thoâi.

 Luùc ñoù Bieån Hoà nhö ‘moät noài suùp ñaày rau töôi vaø caù’. Theo tin AFP 3/6/98: Toå chöùc UNESCO tuyeân boá coâng nhaän Bieån Hoà cuûa Cam Boát laø khu Baûo Toàn Sinh Thaùi Quoác Teá (International Biosphere Reserve) cuøng vôùi 337 kyø quan thieân nhieân khaùc treân theá giôùi. Söï coâng nhaän naày chaúng nhöõng giuùp baûo veä Bieån Hoà maø coøn giaùn tieáp baûo veä moâi sinh vuøng Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long nöõa⁽¹⁶⁾.

***

1- http://huynhhuuduc.blogspot.com/2019/11/phan-mo-au-at-phuong-nam-tap-2.html

2- http://huynhhuuduc.blogspot.com/2019/11/at-phuong-nam-2-tiep-theo-phu-nam-phan-1.html

Chợ Hoa Vĩnh Long 17 tháng Chạp Âm Lịch nhằm 11/01/2020

 Sáng 17 tháng Chạp nhằm ngày 11/01/2020, tôi và đứa cháu nội đi chợ hoa Vĩnh Long

***
Hình Ảnh Huỳnh Hữu Đức

***

Buồn vào Đông

Từng cơn bấc lạnh

Gậm nhấm đơn côi

Hồn trong nẻo lạ

Hoang vắng bồi hồi

Lất phất cơn phùn

Bóng chẳng kề chung

Nghe tim buốt nhói

Phía trước mịt mùng

Giữa đêm đông dài

Thổn thức đàn ai

Lòng nghe xao xuyến

Lặng lẽ tàn phai.

                        Quên Đi

***

Cò Tây, Cò Ta | PBN 81| Lữ Liên & Hoàng Thi Thao

Đất Phương Nam quyển 2 tt - Phù Nam phần 2

Vương Quốc Phù Nam

 Neàn Vaên Hoùa Haäu OÙc Eo: Töø theá kyû thöù VI trôû ñi, uy tín vaø theá löïc cuûa Phuø Nam ñaõ heát neân sau ñoù vöông quoác Phuø Nam bò tieâu dieät. Thuoäc quoác Kambuja ñaùnh chieám kinh ñoâ Ñaëc Muïc, laät ñoå ñöôïc vöông trieàu Phuø Nam thôøi baáy giôø, vaø cuoái cuøng ñaõ hôïp nhaát laõnh thoå Phuø Nam vôùi Chaân Laïp laøm moät. Quoác vöông ñöông thôøi cuûa Phuø Nam phaûi boû chaïy vaø laäp trieàu ñình löu vong taïi vuøng Na Phaát Na Khaùi⁽³²⁾. Nhö vaäy sau moät thôøi vaøng son röïc rôõ, vöông quoác Phuø Nam trôû neân suy suïp vaøo giöõa theá kyû thöù VI. Trong giai ñoaïn naày, nhöõng vuøng tröïc thuoäc Phuø Nam tröôùc ñaây, moät phaàn töï taùch rôøi khoûi vöông quoác, phaàn khaùc bò vöông quoác Kambuja chieám ñoùng. Tuy nhieân, aûnh höôûng Baø La Moân vaø Phaät giaùo vaãn tieáp tuïc lan toûa treân toaøn boä khu vöïc Nam Kyø ngaøy nay. Söï chuyeån tieáp giöõa thôøi ñaïi OÙc Eo vaø thôøi kyø haäu OÙc Eo trong kieán truùc coù theå nhaän bieát ñöôïc qua caùc di tích Goø Thaønh trong phong caùch töôïng, hay Linh Sôn Nam qua söï chuyeån bieán cuûa loaïi hình, chaát lieäu goám trong taàng vaên hoùa vaø nhöõng chæ soá nieân ñaïi C14. Nhieàu di tích vaãn coøn tieáp tuïc ñöôïc söû duïng vaø tu boå hay ñöôïc xaây laïi treân neàn moùng cuõ sau thôøi ñaïi OÙc Eo nhö ôû Linh Sôn Nam vaø Goø Ñoàn, vaø theá kyû thöù VII laø moät giai ñoaïn quan troïng trong söï chuyeån tieáp ñoù⁽³³⁾. Ngaøy nay caùc nhaø khaûo coå hoïc

ñaõ tìm thaáy taïi nhieàu khu di tích raûi raùc treân khaép mieàn Nam nhöõng töôïng thôø Baø La Moân vaø Phaät giaùo baèng ñaù, goã, vaø moät soá baèng ñoàng, coù nieân ñaïi trong khoaûng töø 1.300 ñeán 1.500 naêm tröôùc ñaây, nghóa laø ôû vaøo thôøi kyø ‘Haäu OÙc Eo’⁽³⁴⁾, töø theá kyû thöù VIII ñeán theá kyû thöù XII. Ñaây laø thôøi kyø phaùt trieån röïc rôõ nhaát cuûa ngheä thuaät ñieâu khaéc AÁn giaùo vaø Phaät giaùo⁽³⁵⁾. Vaøo thôøi kyø ñoù, maëc daàu vöông quoác Phuø Nam ñaõ suy taøn, nhöng vaên hoùa OÙc Eo vaãn coøn aûnh höôûng ñeán neàn vaên hoùa môùi ñang thaønh hình treân vuøng ñaát naày, ñoù laø vaên hoùa ‘Angkor’. Noùi laø vaên hoùa ‘Angkor’, chöù kyø thaät nhöõng chuû nhaân môùi cuûa vuøng ñaát naày vaãn giöõ gìn nhöõng gì maø hoï ñaõ coù töø vaên hoùa OÙc Eo, vaø chæ phaùt trieån nhöõng gì caàn phaùt trieån theo hoaøn caûnh lòch söû maø thoâi. Vaøo naêm 1986, Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM hôïp cuøng Baûo taøng tænh Long An ñaõ tieán haønh khai quaät khu Goø Roäc Chanh⁽³⁶⁾ trong xaõ Taân Thaïnh, tröôùc ñaây laø xaõ Vónh Thaïnh, huyeän Vónh Höng, tænh Long An, vaø keát quaû cho thaáy taát caû kieán truùc vaø di vaät tìm ñöôïc ñeàu coù nieân ñaïi khoaûng töø theá kyû thöù VII ñeán theá kyû thöù VIII sau taây lòch, nghóa laø trong thôøi kyø vaên hoùa ‘Haäu OÙc Eo’. Beân caïnh ñoù, töø thaùng 12 naêm 1993 ñeán thaùng 2 naêm 1994, caùc nhaø khaûo coå hoïc Vieät Nam cuõng cho tieán haønh khai quaät khu Goø Caây Tung⁽³⁷⁾ vaø keát quaû cho thaáy taát caû kieán truùc vaø di vaät tìm ñöôïc ñeàu coù nieân ñaïi khoaûng töø theá kyû thöù IX ñeán theá kyû thöù X sau taây lòch. Ngoaøi ra, tröôùc khi neàn vaên hoùa Angkor thaät söï hình thaønh, vaên hoùa ‘Haäu OÙc Eo’ vaãn tieáp tuïc aûnh höôûng treân toaøn theå vuøng ñaát maø ngaøy nay chuùng ta goïi laø Nam Boä. Ñaëc bieät laø nhöõng nhöõng khai quaät ôû khu Ñoàng Bô⁽³⁸⁾ taïi tænh Ñoàng Nai, vaø khu kieán truùc Goø Caây Me⁽³⁹⁾ taïi huyeän Vuõng Lieâm trong tænh Vónh Long. Theo nhöõng keát quaû khaûo coå cho thaáy roõ reät maëc daàu neàn vaên minh Angkor coù phaàn aûnh höôûng bôûi vaên minh OÙc Eo, nhöng neàn vaên minh Phuø Nam (OÙc Eo) khoâng gaén boù vôùi neàn vaên minh Angkor, vaø khoâng phaûi laø neàn vaên minh Angkor.

  Soá Phaän Vöông Quoác Phuø Nam Vaø Vaên Hoùa OÙc Eo Gaén Lieàn Vôùi Nhöõng Thaêng Traàm Cuûa Maûnh Ñaát Mang Teân ‘Nam Kyø’ Ngaøy Nay:  
Vöông quoác Phuø Nam ñaõ taøn luïn khoaûng treân 13 theá kyû nay, vaø taát caû nhöõng gì lieân quan ñeán vöông quoác naày cuõng ñaõ bò queân laõng trong hoang pheá vôùi thôøi gian. Caùc daáu tích cuûa vaên hoùa OÙc Eo chæ coøn laø nhöõng pheá tích vaø nhöõng maûnh vuïn cuûa caùc saûn phaåm gia duïng trong ñôøi soáng haèng ngaøy, hoaëc nhöõng maûnh vôõ cuûa ñoà trang söùc, vaân vaân. Tuy nhieân, sau nhöõng khai quaät caùc pheá tích coøn soùt laïi, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän nhöõng di tích cuõng nhö hieän vaät lieân quan ñeán neàn vaên hoùa OÙc Eo, nhöõng nhaø khaûo coå hoïc ñang tieán daàn ñeán vieäc veõ laïi böùc tranh veà cö daân Phuø Nam vaø nhöõng sinh hoaït cuûa hoï trong suoát chieàu daøi töø xaây döïng ñeán suïp ñoå cuûa vöông quoác Phuø Nam. Qua nhöõng nghieân cöùu caùc xöông soï tìm thaáy töø nhöõng vuøng truõng thaáp môùi nhö Chaéc Baêng, Caïnh Ñeàn thuoäc tænh Raïch Giaù, leân nhöõng vuøng truõng thaáp cuõ nhö Moäc Hoùa vaø Long Khoát, cho thaáy ngöôøi Phuø Nam khoâng khaùc maáy so vôùi ngöôøi thöôïng ôû vuøng Taây Nguyeân cuûa Vieät Nam, hoï coù chieàu cao trung bình khoaûng töø 1.55 meùt ñeán 1.65 meùt. Hoï thuoäc chuûng toäc Indonesien. Raát coù theå sau côn bieån laán, neáu khoâng muoán goïi laø hoàng thuûy cuoái cuøng vaøo khoaûng theá kyû thöù VI, nhöõng cö daân Phuø Nam taïi vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñaõ chaïy veà phía ñoâng baéc vaø soáng len loûi vôùi nhöõng ngöôøi thöôïng ôû vuøng Taây Nguyeân. Vaø raát coù theå veà chuûng toäc, ngöôøi Phuø Nam khoâng maáy khaùc vôùi nhoùm ngöôøi Moân-Khmer hieän giôø. Vì theá maø sau khi hoï bò ngöôøi Kambuja quaät khôûi, ñaùnh baït hoï ra khoûi vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, hoï ñaõ  phieâu baït raøy ñaây mai ñoù treân moät ñòa baøn khaù roäng lôùn töø Mieán Ñieän, qua Laøo, xuoáng Cao Mieân, Thaùi Lan vaø Maõ Lai, cuõng coù theå moät soá khaùc dong buoàm chaïy sang quaàn ñaûo Nam Döông. Vì theo caùc nhaø chuûng toäc, ngoân ngöõ vaø khaûo coå hoï thì trong suoát hôn 2.500 naêm töø 1.000 naêm tröôùc Taây Lòch ñeán 1.500 naêm sau Taây lòch, nhoùm chuûng toäc Moân-Khmer luoân di chuyeån ñòa baøn cö truù cuûa hoï vì nhieàu lyù do khaùc nhau. Tuy nhieân, phaïm vi ñòa baøn cö truù cuûa hoï vaãn laø vuøng Ñoâng vaø Ñoâng Nam AÙ traûi daøi töø Mieán Ñieän, Thaùi Lan, Laøo, Cao Mieân, Maõ Lai vaø Nam Döông. Rieâng taïi vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, ngöôøi ta ghi nhaän ñöôïc ngöôøi Phuø Nam ñaõ ñònh cö taïi ñaây trong moät khoaûng thôøi

gian khaù daøi, töø saùu ñeán baûy theá kyû. Vaø nhieàu ngöôøi tin töôûng laø cö daân coå Phuø Nam coù lieân heä ñeán nhoùm Moân-Khmer. Trong quaù trình lòch söû, lôùp ngöôøi naày chaéc haún coù nhöõng quan heä huyeát thoáng vaø vaên hoùa vôùi nhöõng toäc ngöôøi Maõ Lai goác Nam Ñaûo trong nhöõng ñôït thieân cö cuûa hoï trong vuøng Thaùi Bình Döông vaø AÁn Ñoä Döông. Coù leõ vì hoaøn caûnh ñòa lyù maø caùch soáng vaø caùch xaây caát nhaø cöûa cuûa ngöôøi Phuø Nam coù phaàn khaùc vôùi ngöôøi Chaân Laïp veà sau naày. Thuôû maø ngöôøi Phuø Nam coøn laø cö daân cuûa vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long thì vuøng naày haõy coøn laø moät vuøng truõng thaáp vaø ngaäp maën quanh naêm. Chính vì theá maø theo khai quaät khaûo coå ngöôøi ta thaáy nhaø cöûa cuûa hoï laø nhöõng khu nhaø saøn, trong khi ngöôøi Khmer laïi choïn truù nguï taïi nhöõng gioàng ñaát cao, vì sau khi ngöôøi Chaân Laïp baét ñaàu ñeán khai phaù vuøng naày vaøo nhöõng theá kyû thöù XVI vaø XVII thì söï boài ñaép cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long coi nhö ñaõ thaønh hình roõ reät vôùi nhöõng gioàng ñaát cao xen laãn nhöõng vuøng truõng ngaäp maën. Theo nhöõng di chæ khai quaät ñöôïc töø khu cö truù, kieán truùc ñeàn ñaøi ñeán moä taùng... töø ñoàng baèng mieàn Ñoâng sang ñoàng baèng mieàn Taây Nam Phaàn, chuùng ta coù theå hình dung ñöôïc hoaøn caûnh cuûa ñôøi soáng kinh teá vaø xaõ hoäi cuûa caùc coäng ñoäng cö daân coå taïi ñaây trong suoát möôøi theá kyû ñaàu Taây lòch. Nhöõng khu nhaø saøn khai quaät ñöôïc taïi vuøng nuùi Ba Theâ caøng xaùc ñònh roõ neàn vaên hoùa laâu ñôøi cuûa caùc toäc ngöôøi Indonesien trong vuøng Ñoâng Nam Chaâu AÙ hay vuøng chaâu AÙ gioù muøa. Nhöõng goø thaùp maø treân ñoù caùc nhaø khaûo coå ñaõ khai quaät ñöôïc raát nhieàu di tích ñeàn thôø hay moä taùng chöùng toû ngay töø hôn möôøi theá kyû veà tröôùc cö daân coå taïi vuøng OÙc Eo ñaõ coù phöông phaùp khaéc phuïc neàn ñaát sình laày moät caùch höõu hieäu. Treân khu vöïc toaøn vuøng OÙc Eo vaø caùc vuøng laân caän nhö Ñaù Noåi taïi An Giang, Caïnh Ñeàn vaø Keø Moät taïi Kieân Giang, Goø Thaùp taïi Ñoàng Thaùp Möôøi, Goø Thaønh vaø Nhôn Thaønh taïi Myõ Tho, Ñoàng Bô taïi vuøng Ñoàng Nai, Goø Caây Me taïi Vónh Long, vaân vaân. Rieâng taïi Neàn Chuøa, ngöôøi ta ñaõ khai quaät ñöôïc nhöõng pheá tích cuûa moät ngoâi ñeàn lôùn, daøi treân 25 meùt, roäng treân 16 meùt. Nhö vaäy vôùi dieän tích cuûa moät ngoâi ñeàn lôùn hôn 400 meùt vuoâng, ngöôøi xöa ñaõ tính toaùn phaûi ñaép laøm sao cho goø Neàn Chuøa ñuû roäng ñeå xaây döïng moät ngoâi ñeàn lôùn nhö vaäy.

 Cuõng theo nhöõng di chæ khaûo coå cho thaáy vöông quoác Phuø Nam coù cheá ñoä nhaø nöôùc laø cheá ñoä phong kieán, trong ñoù vöông quyeàn ñöôïc keát hôïp chaët cheõ vôùi thaàn quyeàn, vaø toân giaùo ñöôïc giai caáp thoáng trò söû duïng trong vieäc cai trò moät caùch höõu hieäu. Veà maët phaùp luaät, vöông quoác Phuø Nam coù moät neàn phaùp trò gaàn gioáng vôùi  phaùp luaät cuûa AÁn Ñoä. Veà maët xaõ hoäi, maëc daàu khoâng coù söï phaân bieät giai caáp roõ raøng nhö taïi AÁn Ñoä, xaõ hoäi Phuø Nam ñaõ coù söï phaân hoùa giaøu ngheøo thaønh caùc taàng lôùp quí toäc, bình daân vaø noâ leä. Thöôøng thì noâ leä khoâng phaûi laø daân baûn ñòa, maø laø nhöõng tuø binh baét ñöôïc trong caùc cuoäc chieán tranh vôùi caùc laân quoác. Theo nhöõng chöùng cöù veà moä taùng ñöôïc khai quaät, thì ngöôøi Phuø Nam choân caát ngöôøi cheát baèng 4 caùch: thuûy taùng, hoûa taùng, ñieåu taùng, vaø mai taùng⁽⁴⁰⁾. Veà maët tín ngöôõng, nhö treân ñaõ noùi, ngöôøi Phuø Nam coù nguoàn goác AÁn Ñoä, neân toân giaùo chính cuûa Phuø Nam thôøi ñoù laø AÁn Ñoä giaùo vaø Phaät giaùo. Vaø caùch aên maëc cuûa ngöôøi Phuø Nam cuõng gaàn gioáng nhö caùch aên maëc cuûa caùc daân toäc baûn ñòa cuûa vuøng Taây Nguyeân hieän nay. Veà maët ngoân ngöõ vaø chöõ vieát, ngöôøi Phuø Nam noùi tieáng Maõ Lai (Malayo-Polyneùsien) hay tieáng Nam Ñaûo (Austroneùsien), vaø duøng chöõ Baéc Phaïn laøm chöõ vieát chính. Veà maët noâng nghieäp vaø kinh teá, ngöôøi Phuø Nam bieát troàng luùa nöôùc vaø thöïc phaåm chính laø gaïo. Hoï bieát caát nhaø saøn treân caùc coïc goã, maùi lôïp baèng laù thoát noát hoaëc baèng ngoùi laøm baèng ñaát nung, nhöng loái kieán truùc cuûa hoï hoaøn toaøn khaùc haún kieán truùc Angkor. Döôùi thôøi vöông quoác Phuø Nam, nhieàu ngaønh ngheà phaùt trieån raát cao nhö ngaønh luyeän kim, naáu caùt laøm thuûy tinh, cheá taùc caùc loaïi ngoïc, ñoàm goám söù, ñuùt gaïch, kim hoaøn, xaây döïng, ñieâu khaéc, taïc töôïng, ngö nghieäp, noâng nghieäp luùa nöôùc, deät vaûi, theâu thuøa, laøm giaáy baèng caây boâng goøn, vaø ngay caû ngheà ñoùng taøu cuõng phaùt trieån maïnh taïi Phuø Nam. Theo caùc khoâng aûnh, qua caùc ñöôøng nöôùc coå cho thaáy thì vöông quoác Phuø Nam ñaõ coù kyõ thuaät daãn thuûy nhaäp ñieàn raát cao. Ngoaøi ra, ngöôøi Phuø Nam cuõng raát gioûi veà saên baén vaø chaên nuoâi. Hoï coù khaû naêng thuaàn thuïc caû nhöõng baày voi

röøng baát trò. Veà thöông maõi, qua nhöõng di chæ vaø nhöõng ñoàng tieàn coå cuõng nhö nhöõng phoá xaù bò vuøi laáp, chuùng ta thaáy thôøi ñoù neàn ngoaïi thöông cuûa vöông quoác Phuø Nam ñaõ tieán boä vöôït böïc. Nhöõng ñoàng tieàn La Maõ tìm thaáy cho chuùng ta bieát hoï khoâng döøng laïi ôû vieäc ngoaïi thöông vôùi Trung Hoa vaø AÁn Ñoä, maø hoï coøn böôùc thaät xa qua caùc xöù vuøng Ñòa Trung Haûi nöõa. Taát caû nhöõng sinh hoaït cuûa vöông trieàu ñeàu do töø nguoàn thueá cuûa caû vöông quoác. Thôøi ñoù, thueá coù theå ñöôïc ñoùng baèng vaøng, baïc, chaâu baùu hay nhöõng nguyeân lieäu khaùc.

 Chính hoaøn caûnh ñòa lyù nhö vaäy ñaõ khieán cho cö daân coå taïi vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long phaùt trieån raát maïnh veà noâng nghieäp, nhaát laø veà luùa nöôùc. Nhöõng kinh raïch coå ñöôïc tìm thaáy qua khoâng aûnh vaøo nhöõng thaäp nieân 1930s vaø 1940s cho thaáy trình ñoä daãn thuûy nhaäp ñieàn cuûa ngöôøi Phuø Nam trong vuøng naày vaøo nhöõng theá kyû ñaàu Taây lòch. Veà sau naày nhaø khaûo coå ngöôøi Phaùp Louis Malleret ñaõ tìm thaáy nhöõng di chæ ôû mieàn Ñoâng nhö Loäc Chaùnh, Ñöùc Hoøa (Haäu Nghóa), Raïch Nuùi (Caàn Giuoäc), cuõng nhö nhöõng di chæ ôû mieàn Taây taïi caùc vuøng Neàn Chuøa, Caïnh Ñeàn, OÙc Eo vaø Ñoàng Thaùp, vaân vaân, ñaõ cung caáp theâm cho chuùng ta nhieàu döõ lieäu veà trình ñoä noâng nghieäp luùa nöôùc cuûa ngöôøi Phuø Nam vaøo ñaàu thieân nieân kyû. Beân caïnh neàn noâng nghieäp phaùt trieån töông ñoái cao naày, nhöõng di chæ khai quaät ñöôïc cuõng cho chuùng ta thaáy ngöôøi Phuø Nam coøn raát thaïo veà nhieàu ngaønh ngheà khaùc nhau nhö ngheà ñieâu khaéc treân ñaù, ngheà chaïm troå treân goã. Ngay töø theá kyû ñaàu Taây lòch hoï ñaõ bieát taïc töôïng treân goã vaø  ñaù, hoï ñaõ bieát duøng ñaù vaø goã ñeå ñeõo thaønh nhöõng chieác coái xay vaø nhöõng chieác chaøy voà töông ñoái coù myõ thuaät. Cuõng theo nhöõng di chæ khai quaät ñöôïc thì ngay töø theá kyû thöù II sau Taây lòch, ngöôøi Phuø Nam ñaõ coù raát nhieàu loø gaïch doïc theo hai beân bôø soâng Tieàn vaø soâng Haäu, vaø kyõ thuaät laøm gaïch cuûa hoï cuõng khoâng khaùc vôùi kyõ thuaät cuûa ngöôøi Khmer vaø ngöôøi Vieät Nam ngaøy nay bao nhieâu. Nhöõng ñoà duøng baèng thuûy tinh khai quaät ñöôïc cho thaáy ngay töø ñaàu thieân nieân kyû, ngöôøi Phuø Nam ñaõ bieát laáy caùt bieán cheá thaønh thuûy tinh. Ngöôøi ta cuõng khai quaät ñöôïc raát nhieàu nhöõng buùa, duøi nhoû vaø ñaù thöû quí kim chöùng toû ngheà kim hoaøn cuûa cö daân Phuø Nam cuõng ñaõ tieán ñeán trình ñoä raát cao. Nhöõng di chæ baèng kim loaïi ñaøo ñöôïc cuõng cho thaáy ngheà luyeän kim vaø cheá taùc ñoà ñoàng cuûa ngöôøi Phuø Nam raát cao. Vaøo thaäp nieân 1940s ngöôøi ta ñaøo ñöôïc raát nhieàu nhöõng thoûi vaø daây ñoàng, nhöõng töôïng ngöôøi, töôïng thuù, töôïng cuûa caùc vò thaàn AÁn Ñoä, giaù ñeøn, chaäp choõa, cuõng nhö raát nhieàu ñoàng tieàn keõm, ñoà trang trí vaø trang söùc baèng kim loaïi khaùc. Ngöôøi ta coøn khai quaät ngay caû nhöõng khuoân luyeän saét, daây xích vaø ñuïc saét, chöùng toû ngöôøi Phuø Nam chính laø nhöõng taùc nhaân cuûa nhöõng saûn phaåm kim loaïi vöøa keå treân chöù khoâng phaûi hoï mua laïi töø nhöõng xöù khaùc.

 Töông töï, chính hoaøn caûnh ñòa lyù cuûa caû moät vuøng duyeân haûi bao la ñaõ khieán cho kyõ ngheä ñoùng ghe thuyeàn cuûa ngöôøi Phuø Nam ñaõ phaùt trieån raát cao ngay töø khi môùi laäp quoác vaøo theá kyû ñaàu Taây lòch. Ñoäi chieán thuyeàn cuûa hoï ñaõ tích cöïc baûo veä caû moät vuøng bieån ñöôïc xem nhö laø roäng lôùn thôøi baáy giôø. Maëc daàu chuùng ta chöa tìm ra söû lieäu noùi veà nhöõng cuoäc chaïm traùn giöõa Chieâm Thaønh vaø Phuø Nam, nhöng hai vöông quoác huøng maïnh naèm saùt naùch nhau vôùi bôø bieån daøi noái lieàn nhau thì khoâng laøm sao traùnh khoûi nhöõng cuoäc chaïm traùn treân bieån cho ñöôïc. Beân caïnh ñoù, vò trí cuûa thöông caûng OÙc Eo thôøi ñoù laø moät trong nhöõng vò trí voâ cuøng quan troïng taïi vuøng Ñoâng Nam Chaâu AÙ. Chính töø OÙc Eo haøng hoùa töø saâu trong noäi ñòa cuûa caùc boä toäc Mieán, Thaùi, Laøo, Kambuja, vaø ngay caû Maõ Lai, vaân, ñöôïc ngöôøi Phuø Nam vaän chuyeån ñeán caùc xöù Trung Hoa, AÁn Ñoä vaø Ba Tö. Tuy nhieân, vaøo theá kyû thöù V, trong khi ngöôøi Kambuja vaø Phuø Nam ñang xaûy ra cuoäc chieán tranh lôùn thì toaøn vuøng OÙc Eo bò queân laõng vaø vò trí kinh teá cuûa noù cuõng daàn daàn maát ñi aûnh höôûng khi ngöôøi ta khaùm phaù ra söï thuaän tieän hôn cuûa eo bieån Malacca naèm veà phía Nam baùn ñaûo Maõ Lai.

 Qua nhöõng khai quaät trong suoát theá kyû thöù XX, nhaát laø nhöõng khai quaät vaø khaùm phaù cuûa Louis Malleret, ñaõ chöùng minh moät caùch chaéc chaén raèng coù moät nöôùc Phuø Nam vôùi moät neàn vaên minh khaù röïc rôõ töø khoaûng ñaàu theá kyû thöù nhaát ñeán giöõa theá kyû thöù VII. Neàn vaên minh aáy phaùt trieån cao treân ñòa baøn mieàn taây soâng Haäu, môû roäng sang ñeán soâng Tieàn. Nhö treân ñaõ noùi, chính hoaøn caûnh ñòa lyù ñaõ khieán cho cö daân coå taïi vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long phaùt trieån raát maïnh veà noâng nghieäp, nhaát laø veà luùa nöôùc⁽⁴¹⁾. Cuõng chính hoaøn caûnh ñòa lyù cuûa caû moät vuøng duyeân haûi bao la ñaõ khieán cho kyõ ngheä ñoùng ghe thuyeàn cuûa ngöôøi Phuø Nam ñaõ phaùt trieån raát cao ngay töø khi môùi laäp quoác vaøo theá kyû ñaàu Taây lòch. Ñoäi chieán thuyeàn cuûa hoï ñaõ tích cöïc baûo veä caû moät vuøng bieån ñöôïc xem nhö laø roäng lôùn thôøi baáy giôø. Theo nhöõng di chæ khai quaät ñöôïc cuõng cho chuùng ta thaáy ngöôøi Phuø Nam coøn raát thaïo veà nhieàu ngaønh ngheà khaùc  nhau nhö ngheà ñieâu khaéc treân ñaù, ngheà chaïm troå treân goã. Kyõ thuaät laøm gaïch cuûa hoï khoâng khaùc gì kyõ thuaät laøm gaïch cuûa chuùng ta ngaøy nay, vaø kyõ thuaät taïc töôïng vaø ñuùc ñoà baèng kim loaïi cuûa ngöôøi Phuø Nam vaøo nhöõng naêm ñaàu Taây lòch ñaõ khoâng thua gì Trung Hoa hay AÁn Ñoä. Nhöng vì lyù do gì maø caû neàn vaên minh OÙc Eo vaø vöông quoác Phuø Nam laïi bò suy taøn moät caùch khoù hieåu nhö vaäy? Coù leõ caùc nhaø khaûo coå vaø hoïc giaû Vieät Nam phaûi caàn nhieàu thì giôø nghieân cöùu hôn nöõa môùi coù theå ñi ñeán keát luaän veà lyù do ñích thöïc cuûa söï suy taøn naày. Vaø chaéc chaén chuùng ta phaûi laøm ñieàu naày saùng toû caøng sôùm caøng toát, vì chaúng nhöõng keát quaû cuûa nhöõng khai quaät ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong trong coâng cuoäc xaây döïng vaø phaùt trieån kinh teá vaø xaõ hoäi taïi mieàn Nam ngaøy nay, maø vaän meänh cuûa phaàn ñaát mang teân ‘Nam Kyø’ cuûa chuùng ta cuõng gaén lieàn vôùi nhöõng hieåu bieát maø chuùng ta ñaït ñöôïc töø nhöõng nguyeân côù suy taøn cuûa vöông quoác Phuø Nam naày.

  Nhöõng Khai Quaät Lieân Quan Ñeán Neàn Vaên Hoùa OÙc Eo Taïi Vieät Nam Sau Naêm 1975: Nhöõng khaùm phaù môùi veà neàn vaên hoùa OÙc Eo luoân coù söùc haáp daãn söï chuù yù cuûa nhieàu giôùi khaûo coå töø Taây phöông ñeán Vieät Nam. Sau naêm 1975, caùc nhaø khaûo coå Vieät Nam thuoäc Vieän Khaûo Coå Hoïc Vieät Nam nhö caùc oâng Leâ Xuaân Dieäm, Ñaøo Linh Coân, vaø Voõ Só Khaûi, vaân vaân, ñaõ thöïc hieän 20 cuoäc khai quaät khaûo coå hoïc, nhaèm kieåm tra laïi daáu veát cuûa di tích maø Louis Malleret ñaõ moâ taû. Nhöõng khai quaät quan troïng taïi caùc di tích Neàn Chuøa ôû Kieân Giang, OÙc Eo ôû An Giang, Ñaù Noåi ôû An Giang, Goø Thaùp ôû Ñoàng Thaùp, Löu Cöø ôû Traø Vinh, Goø Thaønh ôû Tieàn Giang, Goø Xoaøi ôû Long An, Chuøa Goø hay Chuøa Phuïng Sôn ôû Saøi Goøn, Caây Gaùo ôû Ñoàng Nai, vaø Goø Caây Me ôû Vónh Long, vaân vaân. Tuy nhieân, nhöõng kieán truùc vaø nhöõng di tích coøn khai quaät ñöôïc chæ laø moät phaàn cuûa neàn kieán truùc thuoäc vaên hoùa Phuø Nam. Chính vì theá maø caùc nhaø khaûo coå chæ coù theå nghieân cöùu nhöõng gì thaáy ñöôïc vaø chæ coù theå ñi ñeán keát luaän treân nhöõng phaàn ñoù maø thoâi. Nhöõng khu pheá tích OÙc Eo thöôøng laø caùc khu cö truù, ñeàn thaùp, moä taùng, vaø ngay caû nhöõng khu ñöôøng nöôùc coå, vaân vaân. Vaät lieäu xaây döïng bao goàm goã, ñaù, gaïch, ñaát nung, chaát dính keát, thöôøng ñöôïc laøm baèng ñaù voâi vaø oâ döôùc, hay moät thöù nhöïa caây. Tröôùc khi tieáp nhaän nhöõng kyõ thuaät xaây döïng baèng gaïch ngoùi töø AÁn Ñoä, ngöôøi daân Phuø Nam chæ bieát duøng goã trong xaây döïng, maø nhöõng pheá tích vaãn coøn qua daáu tích cuûa nhöõng coïc nhaø saøn coù nieân ñaïi tröôùc caû nhöõng gaïch ngoùi ñöôïc duøng ñeå xaây döïng ñeàn thaùp taïi vuøng OÙc Eo. Sau nhöõng laàn khai quaät theâm caùc di chæ taïi vuøng OÙc Eo cuõng nhö nhieàu nôi khaùc, ngöôøi ta thaáy neàn vaên hoùa OÙc Eo ñaõ phaân boá moät caùch roäng raõi, khoâng chæ trong vuøng OÙc Eo, maø coøn chaïy daøi töø Raïch Giaù qua Ba Theâ, Ñoàng Thaùp, Long An, leân taän Saøi Goøn vaø mieàn Ñoâng Nam Phaàn. Nhieàu nhaø khaûo coå hoïc ngöôøi Vieät Nam ñaõ tieáp tuïc khai quaät nhieàu ñòa ñieåm khaûo coå taïi OÙc Eo cuõng nhö taïi nhieàu nôi khaùc vaø keát quaû ngoaøi vieäc hoï ñaõ tìm thaáy nhieàu ñöôøng nöôùc, daáu tích nhaø saøn, nhieàu neàn moùng kieán truùc gaïch, nhieàu ñoà trang söùc  baèng ngoïc, baèng thuûy tinh, nhieàu maûnh vaøng coù khaéc hình thaàn, thuù, vaø ngöôøi, cuõng nhö hình hoa sen, vaân vaân, hoï coøn tìm thaáy neàn vaên hoùa naày traûi ra treân moät vuøng raát lôùn töø Soùc Traêng, Raïch Giaù, Long Xuyeân, Chaâu Ñoác, Ñoàng Thaùp,

Long An, Saøi Goøn, Gia Ñònh, Caàn Giôø... vaø ngay caû nhöõng vuøng cao cuûa mieàn Ñoâng Nam Phaàn, trong vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai. Ngoaøi ra, caùc nhaø khaûo coå cuõng tìm thaáy raát nhieàu maûnh goám OÙc Eo. Töø nhöõng di chæ khaûo coå vaø nhöõng khaùm phaù môùi naày, chuùng ta thaáy haàu heát caùc di chæ ñeàu coù nieân ñaïi töø theá kyû thöù II ñeán theá kyû thöù V. Caùc hieän vaät khaûo coå ñaõ noùi leân taàm quan troïng raát lôùn trong neàn vaên hoùa ñöôïc mang teân OÙc Eo trong vuøng Ñoâng Nam chaâu AÙ. Ñaây laø moät neàn vaên hoùa baûn ñòa maø chuû nhaân cuûa noù chính laø nhöõng cö daân Phuø Nam. Neàn vaên hoùa naày phaùt trieån treân neàn taûng vaên hoùa Ñoàng Nai, vaø coù nhieàu söï lieân heä maät thieát vôùi neàn vaên hoùa Sa Huyønh ôû mieàn Trung⁽⁴²⁾. Ngoaøi ra, qua nhöõng neùt ngheä thuaät cuûa caùc di vaät coå ngöôøi ta coù theå xaùc ñònh söï lieân heä maät thieát giöõa Phuø Nam vôùi AÁn Ñoä vaø Trung Hoa, cuõng nhö caùc xöù vuøng bieån Ñòa Trung Haûi.

 Rieâng trong di chæ Gioàng Am ôû Caàn Giôø, chæ vôùi dieän tích khai quaät khoaûng 100 meùt vuoâng maø ngöôøi ta ñaõ thu thaäp treân 6.000 hieän vaät, goàm goám söù vaø ñaát nung. Chöùng toû Caàn Giôø laø nôi cö truù vaø saûn xuaát ñoà goám raát phoå bieán cuûa ngöôøi Phuø Nam vaøo theá kyû thöù 5 vaø thöù 6. Goàm söù coù caùc loaïi hình nhö chai, baùt, aám, naép ñaäy, caø raøng ba chaân, noài, ang, huõ, voø, vaân vaân. Ñoà ñaát nung cuõng coù nhieàu loaïi hình khaùc nhau nhö caùc thoûi hình truï, hình choùp noùn cuït. Loaïi chai taïi Gioàng Am laø loaïi goám thaân daày, ñaùy troøn, meùp mieäng cuoän troøn, xöông goám raén chaéc, maøu ñoû, naëng, treân thaân coù hoa vaên in daäp nhöõng ñöôøng neùt thoâ coù hình xöông caù. Ñaây laø moät trong nhöõng hieän vaät ñoäc ñaùo cuûa neàn vaên hoùa OÙc Eo. Ngöôøi ta cuõng tìm thaáy raát nhieàu gaïch lôùn vaø nhieàu khuoân ñuùt. Taát caû ñeàu coù nieân ñaïi töø 1.500 naêm ñeán 2.000 naêm, nghóa laø töông öùng vôùi nieân ñaïi cuûa neàn vaên hoùa OÙc Eo. Cuøng vôùi Gioàng Am, moät heä thoáng hôn 20 di chæ khaùc coù cuøng tính chaát ñaõ ñöôïc phaùt hieän ôû Caàn Giôø. Ña soá nhöõng di chæ coù ñaëc tröng gioáng vaên hoùa OÙc Eo naày ñeàu naèm treân caùc gioàng, hay goø ñaát coå, ñoù laø caùc Gioàng Thò, Gioàng Chaùy, Gioàng Dinh Baø, Gioàng Am, Goø Ba Ñoäng thuoäc xaõ Caàn Thaïnh. Gioàng Da, Gioàng Laù Buoâng OÂng Haàn, Gioàng OÂng Trai, Gioàng Loø Than, Gioàng Caù Traêng, Gioàng Caây Troâm Lôùn, Gioàng Cheùn, Gioàng Xöôûng, Gioàng Chôn thuoäc xaõ Long Hoøa; vaø Gioàng Goác Tre Lôùn thuoäc xaõ Lyù Nhôn. Taát caû caùc gioàng naày thöôøng naèm gaàn bôø soâng raïch, chen laãn vôùi caùc vuøng ñaát truõng quanh naêm ngaäp maën, vaø taát caû ñeàu naèm trong huyeän Caàn Giôø. Caùc nhaø khaûo coå hoïc coi nhöõng quaàn theå di chæ ôû röøng Saùc-Caàn Giôø laø moät taäp hôïp cuûa loaïi hình vaên hoùa vuøng ven bieån cuûa coäng ñoàng cö daân coå sinh soáng treân caùc gioàng vaø goø ven soâng raïch.

 Trong nhöõng thaäp nieân 80s vaø 90s cuûa theá kyû thöù XX, raát nhieàu coå vaät OÙc Eo ñöôïc khai quaät, nhö di chæ Neàn Chuøa ñöôïc khai quaät töø naêm 1982 ñeán naêm 1983, OÙc Eo ñöôïc khai quaät töø naêm 1983 ñeán naêm 1993, Goø Thaùp ñöôïc khai quaät töø naêm 1984 ñeán naêm 1993, Ñaù Noåi ñöôïc khai quaät töø naêm 1982 ñeán naêm 1985, Caây Gaùo ñöôïc khai quaät töø naêm 1986 ñeán naêm 1987, Goø Roäc Chanh ñöôïc khai quaät töø naêm 1986 ñeán  naêm 1987, Ñoàng Bô ñöôïc khai quaät töø naêm 1986 ñeán naêm 1987, Löu Cöø ñöôïc khai quaät töø naêm 1986 ñeán naêm 1987, Bình Taû thuoäc quaän Ñöùc Hoøa, ñöôïc khai quaät töø naêm 1987 ñeán naêm 1989, Goø Thaønh ñöôïc khai quaät töø naêm 1982 ñeán naêm 1988, vaân vaân. Ña phaàn nhöõng khai quaät sau naày ñeàu mang tính xaùc nhaän nhöõng thaønh quaû cuûa Louis Malleret töø hôn 30 naêm veà tröôùc. ngoaøi ra, hoï coøn môû roäng ñòa baøn nghieân cöùu ñeán caû vuøng soâng Tieàn vaø ñaõ khai quaät vaø phaùt hieän nhieàu daáu tích vaên hoùa coå ñaëc tröng Phuø Nam vaø sau Phuø Nam. Raát coù theå nhöõng vuøng ñaát maø ngaøy nay thuoäc Maõ Lai, Cao Mieân, Trung Laøo vaø Thaùi Lan vaãn coøn nhieàu di tích chöa tìm thaáy, nhöng keát quaû tìm thaáy taïi Nam Phaàn cuõng ñuû cho pheùp chuùng ta ñi ñeán keát luaän veà söï lieân heä giöõa neàn vaên minh OÙc Eo vaø vöông quoác Phuø Nam töø theá kyû thöù nhaát ñeán theá kyû thöù VI sau Taây lòch. Ñaây laø neàn vaên hoùa baûn ñòa coù quan heä maät thieát vôùi vaên hoùa Sa Huyønh ôû mieàn Trung.

 Rieâng taïi khu di chæ Bình Taû trong xaõ Ñöùc Hoøa, huyeän Ñöùc Hoøa, tröôùc ñaây thuoäc tænh Haäu Nghóa, nay thuoäc tænh Long An, vaøo thaùng 2 naêm 1987, nhaø khaûo coå hoïc Vieät Nam teân Leâ Trung

Khaû ñaõ chuû trì khai quaät vaø phaùt hieän moät di vaät bia kyù coù teân laø Bhavavarman, teân cuûa moät vò hoaøng thaân cuûa Phuø Nam. Bia kyù naày ñöôïc vieát baèng chöõ Phaïn coå, ñaây laø chöùng cöù xaùc thöïc veà söï lieân heä tröïc tieáp giöõa vöông quoác Phuø Nam vaø vaên hoùa OÙc Eo. Vaøo naêm 1988, caùc nhaø khaûo coå hoïc Vieät Nam ñaõ baét ñaàu khai quaät khu Chuøa Goø trong khuoân vieân chuøa Phuïng Sôn, thuoäc quaän 11, Saøi Goøn. Hoï ñaõ khaùm phaù ra daáu tích cuûa nhieàu haøng gaïch saùt caïnh beân caùnh traùi chuøa Phuïng Sôn. Cuoäc khai quaät naày cuõng laøm xuaát loä moät neàn gaïch cuûa kieán truùc xaây baèng gaïch naèm beân döôùi. Ngöôøi ta ñaøo moät hoá thaùm saùt khaùc tröôùc Mieãu OÂng Taø vaø laøm phaùt loä phía döôùi neàn gaïch laø khoái vaät chaát kieân coá goàm ñaù hoa cöông (granite), caùt traéng, vaø gaïch vuïn daày treân 2 meùt tính töø maët goø xuoáng. Ñaây laø loaïi kieán truùc vôùi qui moâ lôùn mang ñaëc tröng cuûa neàn vaên hoùa OÙc Eo. Ñeán naêm 1991, Ban Khoa Hoïc Xaõ Hoäi thaønh phoá Saøi Goøn ñaõ tieán haønh khai quaät di tích chuøa Phuïng Sôn. Cuoäc khai quaät naày thaät qui moâ vôùi dieän tích khai quaät gaàn 9.000 meùt vuoâng, veà caû caùnh traùi vaø caùnh phaûi cuûa saân chuøa. Keát quaû cho thaáy gaàn nhö toaøn boä caáu truùc cuûa moät ñeàn thôø, khu moä taùng, nhieàu töôïng baùn thaân hình ngöôøi, vaø linga ôû quanh hoá thôø vaø döôùi mieãu OÂng Taø. Ngoaøi ra, ngöôøi ta coøn tìm thaáy raát nhieàu caùc loaïi goám söù, caùc vaät duïng baèng goám, ñaát nung nhö caø raøng, chaân ñeøn, quay chaûo, chaäu, naép, noài, voøi bình, gaïch côõ lôùn. Caùc maûnh goám tìm thaáy taïi ñaây ñeàu mang ñaëc tröng vaên hoùa OÙc Eo, mòn, chaéc, maøu hoàng vaø maøu xaùm nhaït. Ñaëc bieät ngöôøi ta coøn tìm thaáy 7 ñaàu töôïng vaø maûnh töôïng baèng ñaát nung, trong ñoù coù 2 ñaàu töôïng ngöôøi baèng ñaát nung, maøu gaïch ñoû, töôïng gaàn nhö coøn nguyeân veïn, soáng muõi loõm, caùnh muõi roäng, maét hai mí, ñuoâi maét khoâng xeách, moâi hôi daày, caèm khoâng nhoïn, maù baàu, mieäng mæm cöôøi töôi, khuoân maët coù veû phuùc haäu, treân ñaàu coù chít khaên, loaïi khaên coù muùi nhoû ôû giöõa. Ngoaøi ra, ngöôøi ta coøn tìm thaáy nhieàu di vaät taïi moät vaøi ñòa ñieåm khaùc ôû quaän 9, huyeän Bình Chaùnh, vaø Cuû Chi. Taïi quaän 9, ngöôøi ta tìm thaáy moät chieác ghe ñoäc moäc, naèm saâu 1,5 meùt döôùi lôùp buøn ven soâng Taéc, moät nhaùnh nhoû cuûa soâng Ñoàng Nai. Chieác ghe naày coøn  khaù nguyeân veïn, daøi khoaûng 7 meùt, choã roäng nhaát khoaûng 1 meùt, hình daùng gaàn gioáng nhö chieác ghe ñoäc moäc cuûa ngöôøi Maï hay ngöôøi Stieâng hieän nay, nhöng kích côõ lôùn hôn. Chieác ghe naày coù nieân ñaïi treân döôùi 1.300 naêm⁽⁴³⁾. Doïc theo caùc soâng raïch truõng thuoäc huyeän Bình Chaùnh ngöôøi ta cuõng phaùt hieän leû teû nhieàu loaïi goám söù coù ñaëc tröng vaên hoùa OÙc Eo. Coøn taïi Hoùc Moân vaø Cuû Chi, treân caùc vuøng goø cao, ngöôøi ta cuõng phaùt hieän nhieàu loaïi goám OÙc Eo, nhöõng chieác baøn, vaø chaøy nghieàn. Rieâng taïi Goø Caây Mai, ngöôøi ta ñaøo ñöôïc nhöõng vieân gaïch côõ lôùn, nhöõng phieán ñaù vaø töôïng Vishnu baèng sa thaïch, ñaëc bieät laø hai mieáng vaøng laù coù chaïm troå. Taát caû ñeàu coù nieân ñaïi vaøo theá kyû thöù V, nghóa laø nieân ñaïi töông öùng vôùi neàn vaên hoùa OÙc Eo. Nhö vaäy laø vaøo naêm 1802, ngöôøi ñaõ xaây chuøa Phuïng Sôn treân moät caáu truùc thuoäc vaên hoùa OÙc Eo.

 Taïi khu di chæ Goø Caây Me trong aáp Bình Thaïnh, xaõ Trung Hieáu, vaø aáp Bình Phuïng thuoäc xaõ Trung Hieäp, quaän Vuõng Lieâm thuoäc tænh Vónh Long, oâng L. Malleret cho raèng coù theå taïi vuøng naày ñaõ töøng coù moät thaønh phoá cuõ cuûa vöông quoác Phuø Nam vì taïi Noãng Vua vaø Baøu Vaøng daân chuùng ñòa phöông ñaõ ñaøo ñöôïc raát nhieàu töôïng vaøng vaø nhöõng maûnh goám söù raát laï. Coù theå thaønh phoá naày naèm trong ñòa phaän cuûa caùc xaõ Trung Hieäp, Trung Hieáu vaø Trung An thuoäc quaän Vuõng Lieâm. Tuy nhieân, vì tình traïng chieán tranh ngaøy caøng khoác lieät neân oâng Malleret phaûi ñình chæ vieäc khai quaät khu Goø Caây Me vaøo naêm 1963. Ñeán naêm 1980, ngöôøi ta ñaõ laáy ñi raát nhieàu gaïch taïi Goø Caây Me. Naêm 1995, trong khi ñaøo keânh trong vuøng laân caän Goø Caây Me, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ra nhöõng daõy goám trang trí raát ñeïp, ñaây chæ coù theå laø nôi cö truù cuûa haøng vua chuùa hay hoaøng gia cuûa moät vöông quoác maø thoâi. Theo caùc nhaø khaûo coå hoïc thì coù leõ ñaây laø di tích duy nhaát ôû vuøng chaâu thoå soâng Cöûu Long coøn nguyeân veïn chöa bò ñaøo bôùi töø tröôùc tôùi nay. Thaùng 12 naêm 1998, Vieän Khaûo Coå Hoïc Vieät Nam ñaõ tieán haønh ñaøo moät hoá thaùm saùt treân ruoäng luùa naèm veà phía Taây cuûa khu di chæ vaø ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy raát nhieàu lôùp goám söù ñieån hình cuûa neàn vaên hoùa OÙc Eo. Ñieàu ñaùng chuù yù ôû ñaây laø nhöõng nhaø

khaûo coå Vieät Nam ñaõ khaùm phaù ra nhieàu kieán truùc phöùc taïp, coù nieân ñaïi töø theá kyû thöù IX ñeán theá kyû thöù X sau Taây lòch. Ñieàu naày chöùng toû nhöõng kieán truùc thaùp naày ñaõ ñöôïc xaây beân treân moät taàng vaên hoùa khaùc haún. Caùc nhaø khaûo coå phoûng ñoaùn coù leõ coù söï cö truù tröôùc cuûa moät cö daân coå ñaïi maø sau naày vaøo theá kyû thöù IX ñeán theá kyû thöù X, ngöôøi ta môùi xaây döïng leân moät kieán truùc khaùc beân treân. Ñaây laø laàn ñaàu tieân maø caùc nhaø khaûo coå hoïc khaùm phaù ra moät di chæ kieán truùc naèm treân moät taàng vaên hoùa cuûa cö daân thuoäc taàng vaên hoùa OÙc Eo. Töø ñoù ngöôøi ta coù theå taùch bieät hai taàng vaên hoùa khaùc nhau naày, vaø ñieàu naày cuõng cho thaáy tröôùc khi ngöôøi Chaân Laïp coù maët ôû vuøng haï löu soâng Cöûu Long, ñaõ coù cö daân coå ñaïi vaø moät vöông quoác ngöï trò treân vuøng chaâu thoå naày. Phaûi chaêng ñaây chính laø cö daân cuûa vöông quoác Phuø Nam? Khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa, vì nhöõng kieán truùc cuûa taàng beân döôùi kieán truùc beân treân taïi Goø Caây Me töông öùng vôùi loái kieán truùc cuûa ngöôøi Phuø Nam. Taïi ñaây ngoaøi nhöõng moä taùng, ngöôøi ta coøn tin raèng ñaây cuõng chính laø nôi maø cö daân Phuø Nam ñaõ töøng duøng laøm nôi cheá taùc kim loaïi, vì trong nhöõng hieän vaät khai quaät ñöôïc coù raát nhieàu noài goám raát daøy nhö noài naáu kim loaïi. Ñöôïc bieát daân Phuø Nam raát gioûi veà ngheà  luyeän kim. Hieän nay caùc nhaø khaûo coå trong vaø ngoaøi nöôùc Vieät Nam ñang hy voïng raát nhieàu veà di chæ Goø Caây Me trong quaän Vuõng Lieâm thuoäc tænh Vónh Long, vì ñaây laø moät khu di chæ haõy coøn gaàn nhö nguyeân veïn, chöa bò ñaøo bôùi, vaø raát coù theå khu Goø Caây Me seõ laø ñaùp soá cho taát caû nhöõng caâu hoûi veà moät neàn vaên minh mang teân OÙc Eo.

 Thay Lôøi Keát:

Toùm laïi, ngay töø nhöõng naêm giöõa haäu baùn theá kyû thöù XIX, khi maø nhöõng coå vaät ñaàu tieân ñöôïc caùc nhaø khaûo coå hoïc ngöôøi Phaùp phaùt hieän cho ñeán ngaøy nay ñaõ traûi qua hôn 150 naêm. Daàu thôøi gian moät traêm naêm möôi naêm khoâng daøi so vôùi khoaûng thôøi gian maø vuøng ñaát naày ñaõ bò chìm trong queân laõng trong suoát gaàn 1.500 naêm, nhöng chính trong khoaûng thôøi gian ngaén nguûi aáy, khoâng bieát bao nhieâu ñieàu bí aån veà vöông quoác Phuø Nam ñaõ ñöôïc phôi baøy. Vaøo khoaûng naêm 1878 ñeán naêm 1879, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy taïi chuøa Prasat Pram Loven moät neàn vaên minh chöõ Phaïn taïi chuøa Goø Thaùp, thuoäc tænh Ñoàng Thaùp ngaøy nay. Naêm 1881, ñaïi uùy Silvestre, moät vieân quan ôû Sa Ñeùc, thoâng baùo treân Taäp San cuûa hoäi Ñòa Lyù Hoïc Rochefort raèng oâng ñaõ tìm thaáy moät “baùnh xe baèng ñaù, baùnh xe linh thieâng, bieåu töôïng cuûa söï thoáng trò toaøn caàu” vaø oâng cuõng ñaõ phaùt hieän nhöõng ñöôøng moùng cuûa pheá tích Prasat Pram Loven. Ñeán naêm 1931, nhaø khaûo coå hoïc G. Coedeøs ñaõ coâng boá boán baûn minh vaên khaùc cuõng ñöôïc tìm thaáy taïi Goø Thaùp Möôøi, coù nieân ñaïi töø theá kyû thöù V ñeán theá kyû thöù VIII. Naêm 1937, nhaø khaûo coå hoïc ngöôøi Phaùp Louis Malleret tieáp tuïc khai quaät vaø khaûo saùt caùc vuøng Goø Caây Thò, Goø OÙc Eo, vaø Gioàng Caùt ôû An Giang. Sau naêm 1975, sau khi chieán tranh chaám döùt, caùc nhaø khaûo coå Vieät nam tieáp tuïc khai quaät treân moät ñòa baøn qui moâ hôn. Ngöôøi ta ñaõ tuaàn töï khai quaät nhöõng coâng trình kieán truùc coå ôû Nam Kyø traûi roäng treân moät ñòa baøn töø mieàn Ñoâng qua mieàn taây vaø ñöôïc phaân boá thaønh töøng cuïm vôùi qui moâ khaù lôùn nhö nhöõng cuïm OÙc Eo, Goø Thaùp Möôøi, Thaát Sôn, Bình Taû, vaân vaân. Söï taäp trung cuûa caùc di tích ít nhaát cuõng cho chuùng ta thaáy ñöôïc phaàn naøo veà söï phaân boá cuûa caùc coäng ñoàng cö daân coå qua nhieàu theá kyû trong quaù trình phaùt trieån cuûa nhöõng khu sinh hoaït trong caùc khu ñoâ thò coå trong khoaûng möôøi theá kyû sau taây lòch. Cuoái cuøng, ñöông nhieân töø nhöõng khai quaät vaø nghieân cöùu noùi treân ñaõ khieán cho caùc nhaø khaûo coå hoïc coù moät nhaän ñònh roõ raøng hôn veà nhöõng coâng trình kieán truùc coå ôû Nam Kyø töø vaøi theá kyû tröôùc taây lòch cho ñeán khi vöông quoác Phuø Nam thaønh hình vaø taøn luïn vaøo cuoái theá kyû thöù VI. Vôùi nhöõng keát quaû khaû dó giuùp cho chuùng ta coù theå nhaän thöùc moät caùch roõ neùt veà hình aûnh cuûa moät vöông quoác mang teân Phuø Nam vaø neàn vaên hoùa OÙc Eo moät thôøi röïc rôõ cuûa noù. Tuy nhieân, boån phaän cuûa nhöõng ngöôøi ñi sau chuùng ta laø phaûi coù nhieäm vuï baûo toàn nhöõng di saûn vaên hoùa cuûa tieàn nhaân⁽⁴⁴⁾, vöøa khai quaät khaûo coå, vöøa truøng tu nhöõng di tích lòch söû vaø vaên hoùa, nhaát laø vieäc baûo quaûn caùc di vaät khai quaät

ñöôïc ñeå traùnh tình traïng khai quaät xong khoâng baûo veä ñöôïc laâu daøi, nhö vaäy chuùng ta ñaõ voâ tình huûy hoaïi di saûn cuûa tieàn nhaân.

  Chuù Thích:

                      (1)             Moät hoïc giaû ngöôøi Thuïy Ñieån.

                      (2)            Ñoâng Sôn laø teân cuûa moät ñòa danh naèm veà phía Nam cuûa Haø Noäi.

                      (3)            Hang “Töû Thaàn” laø hang maø ngöôøi xöa duøng laøm nôi ñòa taùng ngöôøi cheát, taïi vuøng cöïc Baéc Thaùi Lan.

                      (4)            OÙc Eo thuoäc vuøng nuùi Ba Theâ, ngaøy nay laø xaõ Voïng Theâ, huyeän Thoaïi Sôn, tænh An Giang.

                      (5)            Khaûo Coå Hoïc ôû Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long.

                      (6)            Quyeån ‘Neàn Vaên Minh – Quaù Khöù vaø Hieän Taïi’ cuûa moät nhoùm giaùo sö thuoäc caùc tröôøng ñaïi hoïc Myõ-Nhaät, do nhaø xuaát baûn Narper Colins xuaát baûn vaøo naêm 1992.

                      (7)            Thuûy Kinh Chuù laø moät cuoán saùch ñöôïc vieát töø hoài ñaàu Taây lòch, noùi veà soâng ngoøi taïi Trung Hoa vaø caùc vuøng phía Nam. Saùch do ngöôøi thôøi Tam Quoác (220-265), tuy nhieân ñeán nay vaãn chöa ai bieát ñích xaùc teân cuûa taùc giaû. Saùch goàm 3 quyeån, ghi cheùp veà 136 con soâng, moãi con soâng ñöôïc vieát thaønh moät thieân. Ñeán thôøi Haäu Nguïy, Lòch Ñaïo Nguyeân (466-527) ñaõ vieát lôøi chuù thích vaø ñaõ coù daãn ra 60 choã sai laàm cuûa boä Thuûy Kinh Chuù. Quyeån Thuûy Kinh Chuù Sôù cuûa Lòch Ñaïo Nguyeân goàm 30 vaïn chöõ, nhieàu gaáp 20 laàn boä saùch nguyeân goác.

                      (8)            Nghóa Tònh laø moät nhaø haønh höông Trung Hoa vaøo theá kyû thöù VII.

                      (9)            Caùc vua Phuø Nam ñeàu laáy danh hieäu laø Sailaraja, theo tieáng Phaïn coù nghóa laø Vua Nuùi.

                  (10)            Qua baûn dòch thö tòch coå Trung Hoa cuûa P. Pelliot, chuùng ta thaáy P. Pelliot ñaõ thaúng thöøng baùc boû yù kieán cuûa E. Aymonier cho raèng Phuø Nam chính laø Chaân Laïp sau naày. Vaøo naêm 1903, P. Pelliot cho xuaát baûn taäp saùch nhan ñeà “Nöôùc Phuø Nam” vaø P. Pelliot keát luaän: “Cuoái cuøng neáu nhö söï kieän lòch söû chöùng minh cho giaû thuyeát cuûa toâi veà moät nöôùc Phuø Nam coù tröôùc nöôùc Cam Boát lòch söû maø nöôùc naày naèm veà phía Baéc, thì toâi cuõng khoâng phaûi ngaïc nhieân khi thaáy coù söï khaùc bieät ít nhieàu veà toäc ngöôøi cuûa nöôùc phuï thuoäc (Cam Boát) laø caùch maø taùc giaû duøng ñeå goïi nöôùc Chaân Laïp hay nöôùc Campuchia thôøi phoâi thai, vaø nöôùc toân chuû (Phuø Nam).” Ñaây coù theå ñöôïc coi nhö laø caùi moác môû ñaàu cho vieäc nghieân cöùu veà nöôùc Phuø Nam. Quyeån saùch “Nöôùc Phuø Nam” cuûa P. Pelliot ñöôïc xem nhö neàn taûng ñaùng tin caäy cho nhöõng ai coù yù ñònh tieáp tuïc nghieân cöùu veà moät nöôùc Phuø Nam coå trong vuøng Ñoâng Nam Chaâu AÙ.

Theo Nguyeãn Thò Haäu & Leâ Thanh Haûi trong “Khaûo Coå Hoïc Bình Daân Nam Boä Vieät Nam Töø Thöïc Nghieäm Ñeán Lyù Thuyeát”, NXB TPHCM, 2010, tr. 128-132, di vaät phoå bieán trong caùc di tích OÙc Eo töø giai ñoaïn sôùm ñeán muoän laø ñoà goám, coù theå ñöôïc chia laøm 4 loaïi hình chính: vaät lieäu xaây döïng (gaïch ngoùi, ñieâu khaéc, phuø ñieâu trang trí), coâng cuï saûn xuaát (baøn xoa, chì löôùi, doïi se sôïi, noài naáu kim loaïi), ñoà gia duïng (beáp loø, ñeøn, huõ, bình, noái lôùn nhoû), ñoà thôø cuùng (bình vaø ly chaân cao). Veà chaát lieäu, goám OÙc Eo haàu heát laø ñaát nung xöông goám khaù mòn, goám maøu ñoû hay naâu hoàng hoaëc xaùm ñen.

                      (1)            Nhöõng gì ñöôïc tìm thaáy trong vuøng Nuùi Saäp chæ laø moät phaàn nhoû trong kho taøng ñoà goám cuûa vaên hoùa OÙc Eo maø thoâi. Tuy nhieân, nhöõng di vaät goám coå cuõng cho chuùng ta nhaän bieát ñöôïc veà ñôøi soáng cuûa chuû nhaân vaên hoùa OÙc Eo.

                      (2)            Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 54, Goø Caây Tung naèm trong xaõ Thôùi Sôn, huyeän Tònh Bieân, tænh An Giang ngaøy nay (tröôùc naêm 1975 thuoäc tænh Chaâu Ñoác). Ñaây laø moät goø ñaát lôùn, roäng khoaûng 11.700 meùt vuoâng, ñænh goø cao khoaûng 13,50 meùt so vôùi maët ruoäng thaáp chung quanh, caùch nuùi Sam khoaûng 15 caây soá veà phía Baéc vaø Nuùi Keùt khoaûng 2 caây soá veà phía Nam. Thaùng 12 naêm 1993, ñoaøn khaûo coå Vieät Nam phoái hôïp vôùi Sôû Vaên Hoùa Thoâng Tin tænh An Giang ñaõ khai quaät di tích naày laàn thöù nhaát, vaø ñeán thaùng 3 naêm 1995 tieáp tuïc khai quaät laàn thöù hai.

                      (3)            Naèm trong tænh Long An ngaøy nay.

                      (4)            Gioàng Caù Voà vaø Gioàng Pheät naèm trong huyeän Caàn Giôø. Theo quyeån “Khaûo Coå Hoïc Bình Daân Nam Boä-Vieät Nam” cuûa TS. Nguyeãn thò Haäu vaø Thaïc Só Leâ thanh Haûi, NXB Toång Hôïp TPHCM 2010, tr. 206-207, ngöôøi ta tìm thaáy taïi nhöõng nôi naày 32 chieác khuyeân tai hai ñaàu thuù (Gioàng Pheät 5 chieác baèng ñaù ngoïc vaø taïi Gioàng Caù Voà 27 chieác, trong ñoù coù 19 chieác baèng ñaù vaø 8 chieác baèng  thuûy tinh). Ñaëc bieät, ôû Gioàng Caù Voà coøn tìm thaáy moät chieác khuyeân tai hai ñaàu thuù baèng ñaù hình chieác khaùnh, ñaây laø tieâu baûn ñoäc ñaùo nhaát cuûa loaïi hình naày vaø cho ñeán nay laø tieâu baûn duy nhaát ñaõ tìm thaáy ôû Vieät Nam vaø Ñoâng Nam AÙ. Taïi Gioàng Caù Voà, ñaõ tìm thaáy 4 caëp khuyeân tai hai ñaàu thuù baèng ñaù gioáng nhau trong moä chum. Quan troïng hôn, trong moä chum di coát coøn khaù nhieàu soï coøn nguyeân vôùi hai haøm ñaày ñuû coù moät khuyeân tai hai ñaàu thuù baèng ñaù maøu xanh naèm aùp saùt vaøo tay traùi raát ngay ngaén. Moùc ñeo hai caëp söøng quay leân treân, hai mieäng ôû phía döôùi ñuùng tö theá vaø vò trí cuûa moät khuyeân tai. Ngoaøi ra, ngöôøi ta coøn tìm thaáy töôïng hai hay nhieàu ñaàu chim, khuyeân tai 3 maáu, haït chuoãi maõ naõo vôùi nhieàu hình daùng vaø kích côõ khaùc nhau, haït chuoãi vaø voøng ñeo baèng thuûy tinh. Ñieàu naày chöùng toû chuû nhaân vaên hoùa Gioàng Pheät vaø Gioàng Caù Voà ñaõ söû duïng ñoà trang söùc naày ôû caû nam laãn nöõ. Coù theå noùi ñoà trang söùc cuûa Gioàng Caù Voà vaø Gioàng Pheät ñaõ theå hieän khaû naêng hoäi tuï nhöõng yeáu toá ñaëc tröng cuûa nhieàu neàn vaên hoùa trong buoåi ban sô cuûa thôøi ñaïi saét ôû Ñoâng Nam AÙ, trong ñoù aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Sa Huyønh laø khaù ñaäm neùt.

                      (5)            Moät loaïi voû caây ñöôïc giaõ nhuyeãn pha vôùi ñaát seùt ñeå laøm taêng ñoä dính keát.

                      (6)            Tröôùc kia thuoäc tænh Gia Ñònh, ngaøy nay thuoäc TPHCM.

Cuïm Bình Taû naèm trong xaõ Ñöùc Hoøa, huyeän Ñöùc Hoøa, tænh Long An. Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 68, trong cuïm naày coù caùc di tích kieán truùc xaây döïng treân caùc goø ñaát nhö Goø Caùi Thaùp, Goø Choøm Moät, Goø Ñoàn, Goø Thaùp Laáp, Goø Naêm Töôùc, Goø Xoaøi, vaân vaân. Ñaây laø nhöõng ñeàn thaùp coù hình vuoâng hoaëc gaàn nhö vuoâng. Rieâng taïi kh Goø Ñoàn coù nhöõng ñöôøng gaïch xaây baèng khuoân vieân chöõ nhaät bao quanh ñieän thôø. Ngoaøi ra, trong cuïm di tích Bình Taû coøn coù nhieàu baøu nöôùc coå nhö Baøu Sen, Baøu Sao, Baøu Sình, Baøu Buø Lôøi. Ñaây laø moät loaïi di tích khaù phoå bieán ôû vuøng ñaát cao ven soâng Vaøm Coû Ñoâng. Naêm 1931, J.N. Claeys ñaõ khôûi coâng ñaøo moät vaøi hoá thaùm saùt trong khu di tích Goø Ñoàn (sôû dó noù coù teân Goø Ñoàn, vì vaøo nhöõng naêm 1967 ñeán 1970,

                      (1)            quaân ñoäi Myõ ñaõ xaây döïng moät caùi ñoàn lôùn ngay treân goø ñaát naày) trong xaõ Ñöùc Hoøa Haï, huyeän Ñöùc Hoøa, tænh Long An. Nhöõng naêm 1987 vaø 1988, Baûo Taøng tænh Long An ñaõ toå chöùc khai quaät di tích taïi ñaây. Ngöôøi ta tìm thaáy moät kieán truùc ñeàn thaùp chính hình vuoâng moãi caïnh khoaûng 11,50 meùt, vaø moät ñeàn thaùp phuï cuõng hình vuoâng moãi caïnh khoaûng 5 meùt. Neàn thaùp coøn cao khoaûng 1,60 meùt goàm 20 lôùp gaïch xaây. Hai ngoâi ñeàn naày caùch nhau khoaûn 25 meùt. Di tích Goø Ñoàn coù nieân ñaïi khoaûng töø theá kyû thöù VIII ñeán theá kyû thöù XI. Thaùng 5 naêm 1987, Baûo Taøng tænh Long An ñaõ toå chöùc khai quaät di tích taïi Goø Naêm Töôùc trong xaõ Ñöùc Hoøa Haï, huyeän Ñöùc Hoøa, tænh Long An. Goø cao khoaûng 4 meùt. Ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän taïi ñaây moät kieán truùc baèng gaïch daøi 17,40 meùt theo höôùng ñoâng taây, roäng khoaûng 11,20 meùt theo höôùng baéc nam, nhöng chæ coøn laïi phaàn moùng maø thoâi. Goø Naêm Töôùc coù nieân ñaïi khoaûng töø theá kyû thöù VII ñeán theá kyû thöù VIII sau taây lòch. Ñeán thaùng 8 naêm 1987, Baûo Taøng tænh Long An ñaõ toå chöùc khai quaät di tích taïi khu Goø Xoaøi trong xaõ Ñöùc Hoøa Haï, huyeän Ñöùc Hoøa, tænh Long An. Tröôùc ñaây goø naày coù teân laø Choøm Maû, cao khoaûng treân 4 meùt. Sau khi khai quaät ngöôøi ta phaùt hieän ra moät kieán truùc baèng gaïch coù hình vuoâng, moãi caïnh roäng khoaûng 15,40 meùt, maët chính quay veà höôùng ñoâng. Sau khi xeùt nghieäm, ngöôøi ta cho bieát di tích Goø Xoaøi coù nieân ñaïi vaøo khoaûng theá kyû thöù VI ñeán thöù VII sau taây lòch.

                      (2)            Bhavavarman laø teân cuûa moät hoaøng thaân Phuø Nam.

                      (3)            Loaïi coû moïc treân caùc ñoàng hoang ñöôïc noâng daân duøng ñeå laøm ñeäm hay moät soá vaät duïng khaùc.

                      (4)            Theo quyeån “Khaûo Coå Hoïc Bình Daân Nam Boä-Vieät Nam” cuûa TS. Nguyeãn thò Haäu vaø Thaïc Só Leâ thanh Haûi, NXB Toång Hôïp TPHCM 2010, tr. 253, giai ñoaïn muoän cuûa vaên hoùa Ñoàng Nai xuaát hieän nhöõng di tích moä taùng vôùi ‘taùng thöùc’ chuû ñaïo laø ‘moä chum’: than tro hoûa taùng hoaëc di coát ñöôïc choân nguyeân veïn trong nhöõng chum, voø lôùn baèng goám hay baèng goã, cuøng nhieàu ñoà tuøy taùng coù giaù trò nhö trang söùc ñaù ngoïc, maõ naõo, thuûy tinh, giaùo saét, ñoà goám minh khí noåi baät laø boä söu taäp 26 ‘khuyeân tai hai ñaàu thuù’ taïi di tích Gioàng Caù Voà, soá löôïng nhieàu nhaát ñöôïc tìm thaáy trong caùc di tích moä chum ôû Vieät Nam vaø Ñoâng Nam AÙ. Vaên hoùa Ñoàng Nai phaùt trieån trong thieân nieân kyû I-II tröôùc taây lòch ñaõ ñöôïc nhìn nhaän nhö böôùc môû ñaàu cho truyeàn thoáng vaên hoùa baûn ñòa ôû Nam Boä.

                      (5)            Chính truyeàn thoáng vaên hoùa Ñoàng Nai cuøng vôùi moät soá yeáu toá vaên hoùa cuûa cö daân coå Ñoàng Nai ñaõ laø nhöõng yeáu toá quan troïng ñeå hình thaønh neàn vaên hoùa OÙc Eo noåi tieáng töø theá kyû thöù nhaát ñeán theá kyû thöù saùu sau taây lòch.

                      (6)            Vaên hoùa Gioàng Pheät ñöôïc xeáp vaøo vaên hoùa Tieàn OÙc Eo. Theo quyeån “Khaûo Coå Hoïc Bình Daân Nam Boä-Vieät Nam” cuûa TS. Nguyeãn thò Haäu vaø Thaïc Só Leâ thanh Haûi, NXB Toång Hôïp TPHCM 2010, tr. 206, Ñoà goám tuøy taùng ôû Gioàng Pheät vaø Gioàng Caù Voà ñeã daøng nhaän thaáy nhöõng yeáu toá cuûa goám söù Sa Huyønh veà loaïi hình vaø hoa vaên. Thuû phaùp trang trí goám cuûa cö daân Sa Huyønh laø khaéc vaïch keát hôïp in meùp soø vaø toâ maøu, chuû yeáu laø toâ ñen aùnh chì, cuõng chính laø thuû phaùp trang trí goám cuûa chuû nhaân nhoùm moä chum Gioàng Caù Voà vaø Gioàng Pheät.

Theo Leâ Höông trong “Söû Lieäu Phuø Nam”, Saøi Goøn, 1974, tr. 27-35, vaøo thaùng 2 naêm 1944, nhaø khaûo coå hoïc ngöôøi Phaùp teân Louis Malleret ñaõ ñeán vuøng Myõ Laâm, toång

                      (1)            Kieân Haûo, tænh Raïch Giaù ñeå khai quaät di tích moät thaønh phoá bò suïp ñoå trong loøng ñaát. Ñoù laø vuøng haûi caûng OÙc Eo cuûa vöông quoác Phuø Nam, nôi tieáp ñoùn caùc thöông thuyeàn ngoaïi quoác. teân xöa laø UR-KEÂV, coù nghóa laø lay chuyeån hay xoâ ñaåy, laøm chaán ñoäng. Ngöôøi xöa ñaõ goïi nhö vaäy coù leõ ñeå ghi daáu moät thò traán bò choân vuøi vì ñòa chaán hoaëc vì naïn hoàng thuûy ñaõ mang ñaát phuø sa ñoå xuoáng quaù nhieàu vaø moät caùch baát ngôø. Giaû thuyeát naày coù phaàn hôïp lyù hôn moät giaû thuyeát khaùc cho raèng UR-KEÂV gaàn gioáng nhö chöõ OÂ-Keo cuûa ngöôøi Khmer, coù nghóa laø ‘con raïch quí giaù’ hay ‘raïch kim cöông’. Coù theå thôøi ñoù bôø bieån coøn naèm saâu trong noäi ñòa ngaøy nay, roài do moät traän thieân tai, phuø sa laøm ñoå saäp xuoáng caû thò traán, choân vuøi taát caû vaøo loøng ñaát. Vaø töø ñoù moãi naêm cöù boài theâm moät ít cho tôùi baây giôø, sau hôn 15 theá kyû, bôø bieån hieän taïi caùch haûi caûng xöa khoaûng 25 ngaøn thöôùc. Ngoaøi vuøng OÙc Eo, ngöôøi ta coøn tìm thaáy ôû phía taây U Minh Thöôïng, thuoäc Caø Mau ngaøy nay, nhöõng chieác ghe coù coät buoàm lôùn vaø nhöõng daãy soø oác, voû oác naèm loä thieân haøng ngaøn thöôùc ôû Gioàng Ñaù, xaõ Baøn taân Ñònh, Raïch Giaù vaø giöõa vuøng Nuùi Saäp. Ngöôøi ñôøi sau thaéc maéc khoâng hieåu vì sao vuøng OÙc Eo bò choân vuøi döôùi lôùp caùt? Nhìn vaøo nhöõng moùn vaät khai quaät ñöôïc, caùc nhaø khaûo coå coù theå chöùng minh laø daân chuùng ñaõ haáp taáp rôøi boû moät caùch voäi vaøng ñeán noãi nhöõng ñoà quí giaù nhö nöõ trang, vaøng baïc cuõng khoâng kòp mang theo. Phaûi chaêng ñaõ xaõy ra moät traän thieân tai haõi huøng aäp tôùi vuøng OÙc Eo? Theo taøi lieäu ñòa chaát thì haàu nhö moãi naêm caû vuøng chaâu thoå soâng Cöûu Long ñeàu bò chìm ngaäp trong nöôùc luõ vôùi lôùp phuø sa gaàn hai tyû thöôùc khoái. Chính oâng Louis Malleret, sau khi nghieân cöùu kyõ löôõng cuõng ñaõ keát luaän thôøi ñoù haøng naêm OÙc Eo cuõng chìm trong luõ nhö ngaøy nay, nhöng coù leõ traän luït vaøo cuoái theá kyû thöù VII kinh hoàn ñeán noãi thình lình haøng tyû tyû thöôùc buøn ñaát phuø sa ñoå uïp vaøo thaønh phoá OÙc Eo, baát ngôø choân vuøi taát caû vaøo loøng ñaát. Vaø cöù theá moãi naêm lôùp phuø sa môùi boài leân maët lôùp phuø sa cuõ vôùi chieàu daøy khoaûng töø 0,00016 ñeán 0,0005 meùt, nghóa laø töø 0,016 ñeán 0,05 meùt moãi theá kyû.

                      (2)            Theo Leâ Höông trong “Söû Lieäu Phuø Nam”, Taùc giaû xuaát baûn, Saøi Goøn, 1974, tr. 37-40.

                      (3)            Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 29, taïi vuøng naày vaøo nhöõng naêm 1931 ñeán naêm 1936, P. Paris ñaõ laàn löôït ghi nhaän khoâng aûnh khoaûng gaàn 30 ñöôøng nöôùc coå. Nhöõng ñöôøng nöôùc coå naày hôïp thaønh maïng löôùi thuûy ñaïo daøi haøng traêm caây soá, thuaän tieän cho cuoäc soáng cö daân trong vuøng. Caùc ñòa ñieåm sinh hoaït cuûa cö daân coå trong vuøng naày haàu nhö ñeàu naèm ven bôø hoaëc gaàn caùc ñöôøng nöôùc goàm caùc khu di tích OÙc Eo-Ba Theâ, Phum Quao (An Giang), vaø Neàn Chuøa (Kieân Giang), vaân vaân.

                      (4)            Luùa “Trôøi Cho” laø loaïi luùa noåi trong vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi. Noù coøn coù teân laø luùa hoang hay luùa ma.

Khu “Neàn Chuøa” naèm trong xaõ Taân Hoäi, quaän Taân Hieäp, tænh Kieân Giang, caùch OÙc Eo khoaûng 12 caây soá veà phía Taây Nam, vaø caùch thò xaõ Raïch Giaù khoaûng 12 caây soá veà phía Baéc. Theo quyeån “Khaûo Coå Hoïc Bình Daân Nam Boä-Vieät Nam” cuûa TS. Nguyeãn thò Haäu vaø Thaïc Só Leâ thanh Haûi, NXB Toång Hôïp TPHCM 2010, tr. 186-187, caùc cuoäc khai quaät quan troïng ñöôïc ghi nhaän laø taïi caùc di tích Neàn Chuøa (Kieân Giang), OÙc Eo (An Giang), Goø Thaùp (Ñoàng Thaùp), Ñaù Noåi (An Giang), Caây Gaùo (Ñoàng Nai), Löu Cöø (Traø Vinh), Bình Taû-Goø Xoaøi (Long An), Goø Thaønh (Tieàn Giang),  Chuøa Goø (Saøi Goøn), laø nhöõng di tích vaên hoùa OÙc Eo ñöôïc xem laø di tích lòch söû cuûa quoác gia. Di tích

                      (1)            kieán truùc trong vaên hoùa OÙc Eo goàm di tích cö truù, kieán truùc ñeàn thaùp vaø moä taùng. Vaät lieäu xaây döïng goàm goã, gaïch, ñaù. Ngoaøi ra, haøng ngaøn hieän vaät nguyeân veïn laøm baèng caùc chaát lieäu nhö vaøng, baïc, ñoàng, thieác, chì, thuûy tinh, ñaù, goã, vaø goám söù. Noåi baät nhaát laø caùc loaïi ñoà trang söùc, töôïng thôø vaø ñoà goám gia duïng. Ñaây cuõng laø saûn phaåm cuûa caùc ngheå thuû coâng phaùt trieån cao vaø tinh xaûo. Beân caïnh ñoù ngöôøi ta cuõng tìm thaáy nhieàu di chæ xöôûng cheá taïo ñoà goám vaø ñoà trang söùc. Trong khi ñoù, theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 30, khu di tích Neàn Chuøa naèm taïi ñieåm giaùp ranh cuûa Lung Lôùn (Lung Gieáng Ñaù) chaïy theo höôùng ñoâng baéc-taây nam vaø Raïch OÂng Chaïy (kinh Thaày Thoâng) chaïy theo höôùng taây baéc-ñoâng nam. Quaõng tieáp noái töø Lung Lôùn ñeán vònh Raïch Giaù ñöôïc goïi laø kinh Naêm Lieãu. Ñaây laø vuøng coù nhieàu kinh raïch chaïy ngoaèn ngoeøo treân vuøng truõng thaáp vaø sình laày nhö kinh Chaø Vaø ôû phía ñoâng baéc, raïch Taø Keo ôû phía taây nam, vaø lung Raïch Giaù ôû phía ñoâng. Caùc doøng nöôùc chaûy theo hai höôùng: phía ñoâng ñoå ra kinh Raïch Giaù-Long Xuyeân, vaø phía nam ñoå ra kinh Raïch Giaù-Haø Tieân. Khu di tích Neàn Chuøa naèm giöõa vuøng ñaàm laày ñaõ caïn vaø ñaõ bieán thaønh ruoäng luùa coù ñoä cao 2 meùt so vôùi möïc nöôùc bieån. Lung Lôùn chaïy töø Traùp Ñaù (An Giang) ñeán Neàn Chuøa xuyeân qua khu di tích OÙc Eo daøi khoaûng 30 caây soá. ÔÛ ñoaïn cuoái, lung taùch ra laøm hai laø Lung Sen ôû phía ñoâng vaø Lung Naêng ôû phía taây, taïo thaønh voøng truõng chung quanh goø. Maëc daàu chæ coøn laïi phaàn moùng, vieäc khai quaät khu di tích kieán truùc coå treân goø Neàn Chuøa ñaõ ñem laïi moät hình aûnh cuï theå cuûa loaïi kieán truùc naëng baèng ñaù trong vaên hoùa OÙc Eo. Ñaây laø kieán truùc lôùn nhaát thuoäc loaïi naày ñöôïc phaùt hieän cho ñeán ngaøy nay. Taát caû nhöõng maãu than laáy ñöôïc töø khu di tích naày ñeàu coù nieân ñaïi khoaûng töø theá kyû thöù V ñeán theá kyû thöù VI sau taây lòch.

                      (2)            Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 34, goø Caây Troâm coøn coù teân laø Dwl Samron. Trong ñôït khaûo saùt naêm 1942, ngoaøi nhöõng khai quaät kieán truùc, nhaø khaûo coå Louis Malleret cuõng ñaõ tìm thaáy ôû chaân goø phía taây nam moät ‘linga’ lôùn, cao 1,73 meùt baèng sa thaïch. Vaøo thaùng 3 naêm 1983, Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM hôïp cuøng Baûo taøng tænh An Giang ñaõ khai quaät tieáp khu Goø Caây Troâm. Ngöôøi ta tìm thaáy treân goø naày moät di tích xaây döïng baèng gaïch côõ lôùn, khoâng coù töôøng che chaén nhö nhöõng thaùp coå, vaø cuõng khoâng tìm thaáy daáu veát cuûa maùi che, coät truï, chaân taùn hay xaø ngang. Cuõng nhö söï keát luaän cuûa oâng Louis Malleret, caùc nhaø khaûo coå hoïc Vieät Nam ñoaùn ñònh nieân ñaïi cuûa di tích naày trong khoaûng töø theá kyû thöù V ñeán theá kyû thöù VII, nghóa laø coù cuøng nieân ñaïi vôùi caùc di tích treân Gioàng Caùt, Goø OÙc Eo vaø Goø Caây Thò.

Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 36, ngaøy nay Goø Caây Thò naèm trong xaõ Voïng Theâ, huyeän Thoaïi Sôn, tænh An Giang, trong caùnh ñoàng OÙc Eo, caùch Goø OÙc Eo veà phía nam khoaûng 260 meùt, caùch Gioàng Caùt veà phía ñoâng baéc khoaûng 500 meùt, vaø caùch di tích Linh Sôn treân trieàn nuùi Ba Theâ khoaûng 1.600 meùt veà phía taây baéc. Trong naêm 1999, Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM hôïp cuøng Baûo taøng tænh An Giang ñaõ khai quaät tieáp khu Goø Caây Thò. Nhieàu loaïi hình di tích bao goàm kieán truùc, moä taùng, khu cö truù vaø nhieàu di vaät ñaõ ñöôïc tìm thaáy, chuû yeáu laø goám söù OÙc Eo. Cuoäc khai quaät naày cuõng laøm xuaát loä toaøn boä kieán truùc baèng gaïch roäng 22 meùt theo höôùng baéc-nam, daøi 24,54 meùt theo höôùng ñoâng-taây. Kieán truùc goàm 36 töôøng moùng gaïch, taïo thaønh nhieàu

                      (1)            caáu truùc beân trong goàm tieàn ñieän, chính ñieän, vaø caùc oâ ngaên lôùn nhoû. Töø hieän traïng di tích, ngöôøi ta noùi raèng töø naêm 1944 ñeán nay khu kieán truùc naày ñaõ maát ñi töø 1 ñeán 2 meùt chieàu cao, vaø nhöõng böùc töôøng gaïch maø oâng Louis Malleret tìm thaáy ôû lôùp treân ñaõ hoaøn toaøn suïp ñoå. Coù theå cö daân trong vuøng ñaõ laáy ñi lôùp gaïch phía treân, coøn laïi nhöõng gaïch vuïn ñaõ queän cöùng phuû leân treân kieán truùc. Veà toång theå bình ñoà kieán truùc Goø Caây Thò khai quaät naêm 1999 töông öùng vôùi bình ñoà maø Louis Malleret ñaõ veõ naêm 1944. Tuy nhieân, nhö treân ñaõ noùi, so vôùi hieän tröôøng thì ngaøy nay di tích naày ñaõ maát ñi moät chieàu cao khoaûng 2 meùt gaïch ôû caùc lôùp treân. Trong cuoäc khai quaät naêm 1944, Louis Malleret ñaõ veõ ra nhöõng maët caét naêm caùi gieáng, nhöng cuoäc khai quaät naêm 1999 ngöôøi ta khoâng tìm thaáy daáu veát cuûa moät caùi gieáng naøo caû. Nhö vaäy, nhöõng ‘caùi gieáng’ maø oâng Louis Malleret ñaõ veõ ra coù leõ chæ laø nhöõng hoá ñaøo cuûa daân ñi tìm vaøng vaøo ñaàu theá kyû thöù XX. Goø Caây Thò thuoäc loaïi kieán truùc cung ñình mang tính toân giaùo coù nieân ñaïi khoaûng töø theá kyû thöù VI ñeán theá kyû thöù VII. Caùch Goø Caây Thò khoaûng 20 meùt veà phía ñoâng baéc, ngöôøi ta phaùt giaùc ra moät khu kieán truùc moä hoûa taùng maø ngöôøi ta goïi laø khu ‘Goø Caây Thò B’. Khu ñöôïc xaây baèng gaïch vaø loùt ñaù. Hai kieán truùc Goø Caây Thò vaø Goø Caây Thò B hieån nhieân coù nhöõng quan  heä veà chöùc naêng vaø nieân ñaïi. Caû hai di tích ñeàu ñöôïc xaây treân moät taàng vaên hoùa cö truù chöùa nhieàu goám söù OÙc Eo vaø coïc nhaø saøn.

                      (2)            Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 39, goø Linh Sôn Nam naèm trong xaõ Voïng Theâ, huyeän Thoaïi Sôn, tænh An Giang, naèm treân söôøn phía ñoâng nuùi Ba Theâ, caùch chuøa Linh Sôn khoaûng 60 meùt veà phía nam. Goø coù daïng hình baàu duïc, daøi khoaûng 36 meùt theo höôùng ñoâng-taây, roäng 25 meùt theo höôùng baéc-nam, cao khoaûng 1,5 meùt so vôùi chaân goø, vaø cao khoaûng 16,5 meùt so vôùi maët ruoäng ôû chaân nuùi. Chuøa Linh Sôn ñöôïc xaây döïng treân söôøn phía ñoâng nuùi Ba Theâ treân moät kieán truùc coå baèng gaïch. Ñaây laø trung taâm cuûa moät quaàn theå di tích roäng treân 2.500 meùt vuoâng. Keå töø sau cuoäc khai quaät laàn ñaàu cuûa oâng Louis Malleret vaøo naêm 1944, do tình traïng chieán tranh neân khoâng coù cuoäc khai quaät naøo nöõa, cho ñeán vaøo thaùng 3 naêm 1993, Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM vaø tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå Phaùp (EÙcole Francaise d’Etreâme-Orient ) hôïp cuøng Baûo taøng tænh An Giang ñaõ tieán haønh khai quaät laàn thöù hai, vaø töø thaùng 2 naêm 1998 ñeán thaùng 6 naêm 1999, khai quaät laàn thöù ba. Cuoäc khai quaät naêm 1999 ñaõ laøm xuaát loä toaøn boä phaàn chính cuûa kieán truùc roäng 17,50 meùt theo höôùng baéc-nam, roäng 22,50 meùt theo höôùng ñoâng taây. Kieán truùc quay maët veà höôùng ñoâng goàm 36 ñöôøng töôøng moùng ñaù vaø gaïch (goàm 25 væa baèng ñaù vaø 11 væa baèng gaïch), taïo thaønh nhieàu caáu truùc beân trong goàm saøn neàn, saân, haønh lang, vaø coáng nöôùc, vaân vaân. Ñaây laø loaïi kieán truùc lôùn theå hieän kyõ thuaät xaây döïng baèng ñaù vaø gaïch vaøo thôøi ñaïi OÙc Eo vaø haäu OÙc Eo vôùi taàm voùc ñoà soä cuûa noù vaø nhöõng ñöôøng coáng ngaàm beân trong. Ñaây laø loaïi kieán truùc cung ñình mang tính caùch toân giaùo, coù quan heä vôùi khoái kieán truùc trong goø nuùi döôùi neàn chuøa Linh Sôn ôû phía baéc, vaø vôùi nhöõng di tích ñaõ ñöôïc ghi nhaän treân trieàn phía ñoâng nuùi Ba Theâ. Kieán truùc naày phaûn aûnh moät trình ñoä vaên minh khaù cao cuûa caùc cö daân coå ôû vuøng chaâu thoå soâng Cöûu Long töø hôn 10 theá kyû tröôùc. Taát caû nhöõng di vaät tìm thaáy ñeàu coù nieân ñaïi khoaûng töø theá kyû thöù I ñeán theá kyû thöù IX sau taây lòch.

Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 49, Goø Thaùp Möôøi naèm trong xaõ Taân Kieàu,

                      (1)            huyeän Thaùp Möôøi, tænh Ñoàng Thaùp. Ñaây laø khu goø cao nhaát trong vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi, ñænh goø cao khoaûng 5,047 meùt so vôùi möïc nöôùc bieån, vaø cao hôn maët ruoäng khoaûng 3,80 meùt. Goø coù hình vuoâng vôùi dieän tích khoaûng 4.500 meùt vuoâng. Döôùi chaân goø coù nhieàu khoái ñaù kieán truùc lôùn, vaät thôø baèng ñaù, ñaëc bieät laø yoni, gaïch coå. Thaùng 7 naêm 1988, Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM hôïp cuøng Baûo taøng tænh Ñoàng Thaùp ñaõ tieán haønh khai quaät phaàn phía nam cuûa Goø Thaùp Möôøi, vaø cuoäc khai quaät naày ñaõ laøm xuaát loä phaân nöûa kieán truùc phía nam treân chieàu daøi khoaûng 17,30 meùt chaïy theo höôùng ñoâng taây, chieàu roäng khoaûng 12 meùt chaïy theo höôùng baéc nam. Phaân nöûa coøn laïi vaãn coøn naèm saâu döôùi loøng goø, döôùi neàn xi maêng vaø khoái beâ toâng coát saét. Tuy vaäy, ngöôøi ta cuõng coù theå xaùc ñònh ñaây laø loaïi kieán truùc lôùn baèng gaïch coù caïnh beû goùc nhieàu laàn vaø ñoái xöùng giöõa hai phaàn baéc-nam; trong ñoù phaàn xuaát loä coù caïnh chaùnh nam daøi khoaûng 6,95 meùt, vaø caïnh chaùnh taây coù ñaàu phía baéc aên saâu vaøo loøng goø daøi khoaûng 5,14 meùt. Theo nguyeân taéc ñoái xöùng, ngöôøi ta coù theå xaùc ñònh bình dieän di tích ñaõ khai quaät chæ chieám gaàn phaân nöûa dieän tích cuûa toaøn boä kieán truùc Goø Thaùp Möôøi. Nhöõng væa töôøng moùng coøn keùo daøi veà phía baéc döôùi neàn beâ toâng cuûa ngoâi thaùp möôøi taàng bò suïp ñoå moät khoaûng treân 8 meùt. Kieán truùc naày coù nieân ñaïi khoaûng töø theá kyû thöù V ñeán theá kyû thöù VIII.

                      (2)            Sau khi chieán tranh chaám döùt vaøo naêm 1975, nhieàu nhaø khaûo coå hoïc Vieät Nam ñaõ tieáp tuïc khai quaät vaø nhöõng phaùt hieän môùi ñaõ laøm cho soá löôïng di tích vaø di vaät taêng leân gaáp nhieàu laàn tröôùc ñaây. Maëc daàu theo caùc thö tòch coå thì ñòa baøn cuûa cö daân vaên hoùa OÙc Eo raát roäng lôùn, nhöng tính ñeán ngaøy nay thì dieän maïo cuûa neàn vaên hoùa OÙc Eo ngaøy caøng roõ neùt taïi caùc vuøng töø löu vöïc soâng Cöûu Long ñeán löu vöïc soâng Vaøm Coû vaø Ñoàng Nai. Ñaëc bieät caùc vuøng Long Xuyeân, Ñoàng Thaùp Möôøi, Baïc Lieâu, Caø Mau, vaø Caàn Giôø. Sau naêm 1975, ngöôøi ta phaùt hieän taïi Goø Caây Thò moät töôïng Phaät nhoû baèng ñoàng coù nieân ñaïi vaøo khoaûng theá kyû thöù V sau taây lòch. Ñoàng thôøi, raát nhieàu töôïng khaùc ñaõ ñöôïc tìm thaáy ôû chuøa Baø Keát, Goø Baûy Lieáp, Goø Sao, Goø Thaùp, Bieân Hoøa, Goø Thaønh (Tieàn Giang), vaân vaân. Taát caû ñeàu coù nieân ñaïi khoaûng theá kyû thöù VI ñeán theá kyû thöù VIII sau taây lòch. Trong soá naày coù 8 töôïng coøn nguyeân caû ñaàu vaø thaân taïi caùc vuøng OÙc Eo, Goø Thaùp, Ñaù Noåi (Kieân Giang), coù nieân ñaïi töø theá kyû thöù V ñeán theá kyû thöù VII. Ñeán naêm 1988, ngöôøi ta laïi phaùt hieän trong di tích Goø Thaùp 2 pho töôïng thaàn Visnu baèng ñaù coù nieân ñaïi haäu baùn theá kyû thöù VI.

                      (3)            Coù leõ laø vuøng truõng Ñoàng Thaùp Möôøi ngaøy nay, vaø caû vuøng chaïy töø mieàn Taây soâng Haäu ra ñeán bieån Ñoâng vaø vònh Xieâm La.

                      (4)            Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 141.

                      (5)            Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 48, kieán truùc Linh Mieáu Baø, cuõng goïi laø mieáu Baø Chuùa Xöù, moät trong nhöõng di chæ trong  khu di tích Goø Thaùp thuoäc xaõ Taân Kieàu, huyeän Thaùp Möôøi, tænh Ñoàng Thaùp, laø moät trong nhöõng kieán truùc trong thôøi vaên hoùa ‘Haäu oùc Eo’, coù nieân ñaïi khoaûng töø theá kyû thöù VII ñeán theá kyû thöù VIII sau taây lòch.

                      (6)            Ngheä thuaät naày ñaõ lan toûa ñeán ñoàng baèng soâng Cöûu Long qua söï trao ñoåi phaåm vaät baèng ñöôøng bieån giöõa daân baûn ñòa vaø nhöõng thöông nhaân ngöôøi AÁn.

                      (1)            Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 51, Goø Roäc Chanh trong xaõ Taân Thaïnh, tröôùc ñaây laø xaõ Vónh Thaïnh, huyeän Vónh Höng, tænh Long An. Goø cao hôn maët ruoäng chung quanh khoaûng 1 meùt, daøi 58 meùt, roäng 30 meùt. Theo daân ñòa phöông, goø naày chöa bao giôø bò ngaäp nöôùc, keå caû nhöõng muøa coù luõ lôùn nhaát. Treân maët goø ngöôøi ta tìm thaáy nhieàu gaïch coå, moät soá ñöôïc gom laïi ñeå laøm neàn cho ngoâi mieáu nhoû thôø ‘OÂng Taø’. Cuoäc khai quaät Goø Roäc Chanh naêm 1986 ñaõ laøm xuaát loä hai kieán truùc baèng gaïch xaây tieáp giaùp nhau treân moät chieàu daøi 6,25 meùt töø taây sang ñoâng. Caû hai ñeàu coù hình chöõ nhaät gaàn nhö vuoâg, coù hoá thôø ôû giöõa vaø quay maët veà höôùng ñoâng. Di tích Goø Roäc Chanh laø moät quaàn theå kieán truùc gaïch goàm hai ñeàn thôø AÁn giaùo xaây keá caän, chæ caùch nhau 0,60 meùt. Theo xaùc nghieäm hieän tröôøng thì kieán truùc phía ñoâng ñöôïc xaây sau kieán truùc phía taây, vaø caû hai cuøng coù nieân ñaïi khoaûng töø theá kyû thöù VII ñeán theá kyû thöù VIII sau taây lòch.

                      (2)            Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 54, goø Caây Tung naèm trong xaõ Thôùi Sôn, huyeän Tònh Bieân, tænh An Giang. Ñaây laø moät goø ñaát lôùn, roäng khoaûng 11.700 meùt vuoâng, ñænh goø cao khoaûng 13,50 meùt so vôùi möïc ruoäng döôùi thaáp. Goø Caây Tung naèm caùch nuùi Sam khoaûng 15 caây soá veà phía baéc, caùch Nuùi Keùt khoaûng 2 caây soá veà phía nam. Töø thaùng 12 naêm 1993 ñeán thaùng 2 naêm 1994, caùc nhaø khaûo coå hoïc Vieät Nam cuõng cho tieán haønh khai quaät khu Goø Caây Tung laàn thöù nhaát vaø ñeán thaùng 3 naêm 1995, khai quaät laàn thöù hai. Theo caùc nhaø khaûo coå, di tích Goø Caây Tung laø moät quaàn theå goàm caùc yeáu toá kieán truùc, veát tích töôïng thôø, moä taùng vaø di chæ cö truù. Kieán truùc ñaõ khai quaät coù ñaëc ñieåm nhö sau: maët baèng toång theå hình chöõ T; vaät lieäu chuû yeáu laø gaïch, khoâng tìm thaáy ngoùi; kyõ thuaät xaây choàng, xeáp song song hoaëc so le, coù caùc töôïng thôø baèng ñaù vaø coù loã vuoâng. Nieân ñaïi cuûa kieán truùc vaø caùc di vaät ñöôïc ñoaùn ñònh laø sau thôøi kyø vaên hoùa OÙc Eo, khoaûng töø theá kyû thöù IX ñeán theá kyû thöù X sau taây lòch.

                      (3)            Theo quyeån “Vaên Hoùa Ñoàng Baèng Nam Boä (Di Tích Kieán Truùc Coå) cuûa Voõ Só Khaûi, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM 2002, tr. 65, khu khai quaät Ñoàng Bô naèm trong xaõ Phuû Lyù, huyeän Taân Phuù, tænh Ñoàng Nai ngaøy nay, caùch phaø Vónh An khoaûng 9 caây soá veà phía baéc, caùch trung taâm xaõ Phuû Lyù khoaûng 6 caây soá veà phía nam. Khu di tích toïa laïc treân moät vuøng ñaát truõng thaáp, thöôøng ngaäo nöôùc vaøo muøa möa. Khoaûng töø 3 ñeán 5 caây soá veà phía baéc vaø phía taây laø nhöõng ñoài thaáp bao quanh vuøng truõng. Nôi naày coù nhöõng röøng caây raäm raïp, goàm ñuû caùc loaïi caây sao, daàu, tre, nöùa, vaø coû tranh. Vaøo thaùng 3 naêm 1987, Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM hôïp cuøng Baûo taøng tænh Ñoàng Nai ñaõ tieán haønh khai quaät. Tuy ñaõ bò huûy hoaïi raát nhieàu, khu di tích Ñoàng Bô vaãn coøn coù theå nhaän daïng ñöôïc laø loaïi kieán truùc nhoû coù hình vuoâng, vaùch xaây baèng gaïch, thuoäc daïng ñeàn thaùp. Nhöõng di vaät tìm thaáy coù caùnh tay töôïng Visnu caàm con oác, con laêng baèng ñaù coù nieân ñaïi vaøo khoaûng töø nhöõng theá kyû thöù VII ñeán theá kyû thöù VIII, roõ raøng nhöõng di vaät naày mang taùnh ñaëc tröïng vaên hoùa Haäu OÙc Eo vì chòu aûnh höôûng raát nhieàu cuûa neàn vaên hoùa OÙc Eo.

Khu di tích Goø Caây Me thuoäc xaõ Trung Hieäp, huyeän Vuõng Lieâm, tænh Vónh Long. Vaøo naêm 1988, Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi TPHCM hôïp cuøng Baûo taøng tænh Vónh Long ñaõ tieán haønh khai quaät laàn thöù nhaát. Cuoäc khai quaät ñaõ laøm xuaát loä phaàn phía taây cuûa moät kieán

                      (1)            truùc gaïch coù daïng beû goùc moät maët baèng daøi khoaûng 7 meùt theo höôùng baéc-nam, roäng khoaûng 4,50 meùt theo höôùng ñoâng-taây, ñöôïc xaây vôùi loaïi gaïch lôùn (35cm x 18cm x 8,5cm). Theo suy ñoaùn cuûa caùc nhaø khaûo coå hoïc thì di tích naày laø daáu veát cuûa hai coâng trình kieán truùc khaùc nhau cuûa hai thôøi kyø lòch söû khaùc nhau, naèm ñeø leân nhau, coù nieân ñaïi khoaûng theá kyû thöù IX ñeán theá kyû thöù X.

                      (2)            Thuûy taùng laø thaû xaùc cheát xuoáng nöôùc. Hoûa taùng laø hoûa thieâu xaùc cheát. Ñieåu taùng laø boû xaùc cheát ngoaøi choã troáng hay treân nuùi cho chim aên cuõng gioáng nhö ngöôøi Taây Taïng. Mai taùng laø choân xaùc cheát xuoáng ñaát Ñòa baøn chính cuûa ngöôøi Phuø Nam laø vuøng chaâu thoå soâng Meùkong, vöông quoác naày ñaõ thöøa höôûng heát taát caû nhöõng phuø sa maø con soâng naày ñaõ mang ñeán.

                      (3)            Vuøng naèm veà phía Nam Quaûng Ngaõi vaø phía Baéc Bình Ñònh.

                      (4)            Vaøo khoaûng theá kyû thöù VII sau Taây lòch.

                      (5)            Theo Nguyeãn Thò Haäu & Leâ Thanh Haûi trong “Khaûo Coå Hoïc Bình Daân Nam Boä-Vieät Nam”, TPHCM: NXB Toång Hôïp TPHCM, 2010, tr. 316-323.

***

1- http://huynhhuuduc.blogspot.com/2019/11/phan-mo-au-at-phuong-nam-tap-2.html

2- http://huynhhuuduc.blogspot.com/2019/11/at-phuong-nam-2-tiep-theo-phu-nam-phan-1.html

3- http://huynhhuuduc.blogspot.com/2020/01/tong-quan-ve-cuu-long-giang-p2.html

***