Một Luật Niêm Thú Vị

       Độc Tiểu Thanh ký

Tây Hồ hoa uyển tẫn thành khư, 
Độc điếu song tiền nhất chỉ thư. 
Chi phấn hữu thần liên tử hậu, 
Văn chương vô mệnh luỵ phần dư. 
Cổ kim hận sự thiên nan vấn, 
Phong vận kỳ oan ngã tự cư. 
Bất tri tam bách dư niên hậu, 
Thiên hạ hà nhân khấp tố như?

                        Nguyễn Du

Đây là bài thơ Đường Luật của Nguyễn Du được hậu thế biết nhiều nhất sau Truyện Kiều. Nhưng cũng là bài thơ gây tranh cải nhiều nhất.

Trước đây khá lâu, một trưởng bối là Linh Đàn còn đề nghị Bộ Giáo Dục đổi vị trí câu 1 và 2; cũng như cặp Thực và cặp Luận trong sách giáo khoa:

Độc điếu song tiền nhất chỉ thư

Tây Hồ mai uyển tẫn thành khư
Cổ kim hận sự thiên nan vấn
Phong vận kỳ oan ngã tự cư
Chi phấn hữu thần liên tử hậu
Văn chương vô mệnh lụy phần dư
Bất tri tam bách dư niên hậu
Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như ...

Như thế mới đúng niêm luật của thơ Đường Luật (theo Newvietart.com)

Nguyễn Cảm Xuyên trong bài Tiểu Luận đăng trên Kiến Thức Ngày nay số 896 ngày 20/72015 có trích đoạn bài viết của GS Nguyễn Khắc: 

“...Bài thơ bị thất niêm do chữ thứ nhì của câu đầu là chữ “hồ” (vần bằng) không niêm với chữ thứ nhì câu 8 là chữ “hạ”(vần trắc); chữ thứ nhì câu 6 là chữ “vận” (vần trắc) không niêm với  chữ thứ nhì của câu 7 là “tri” (vần bằng) . Ngoài thất niêm, bài thơ lại thất luật: 6 câu đầu thuộc luật bằng, 2 câu cuối thuộc luật trắc⁽¹⁾. Việc thất niêm và thất luật này xảy ra với bài thơ chỉ do 2 câu cuối. Xem kĩ thì đây cũng không thuộc trường hợp do tác giả cố ý phá cách để tạo nét độc đáo trong nội dung..." 

Về việc này, Học giả Nguyễn Quảng Tuân viết: “...Có phải Nguyễn Du muốn “phá cách” chăng? Chúng tôi không cho là như vậy, vì các bài thơ “phá cách” đều được phá ngay từ câu mở đầu, chứ không có trường hợp nào sáu câu đầu làm theo luật bằng và hai câu cuối lại làm theo luật trắc.

Ý kiến được nhiều người ủng hộ nhất, là do chính Tác giả phá cách.

Riêng cá nhân tôi, không cùng quan điểm với bất cứ ý kiến nào bên trên, kể cả ý kiến cho rằng bài thơ do chính Tác giả phá cách.

Chúng ta cùng điểm lại các bài thơ Đường Luật của Ta cũng như Tàu có trước Nguyễn Du.

Ở Việt Nam, cụ Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm trong bài thơ  Nhân Tình Thế Thái thứ 21 có tên Dĩ Hoà Vi Quý :

     Dĩ Hoà Vi Quý

Ở thế đừng tranh tiếng trượng phu
Làm chi cho có sự đôi co
Ðấy cậy đấy khôn, đây chẳng nhịn
Ðây rằng đây phải, đấy không thua 

Duật nọ hãy còn đua với bạng
Lươn kia hầu dễ kém chi cò 
Chữ rằng nhân dĩ hoà vi quý 
Vô sự thì hơn kẻo phải lo

               Nguyễn Bỉnh Khiêm

Không như Nguyễn Du ở hai câu cuối, Trạng Trình nhà Ta không theo Niêm ở hai câu Thực.

Bây giờ chúng ta nhìn sang Tàu, ngược dòng thời gian, tìm đến những nhà thơ nổi tiếng thời Đường:

- "Thành Tây Pha Phiếm Chu" của Đỗ Phủ  :
  Ở bài thơ này giống như bài thơ của Nguyễn Bỉnh Khiêm.

Thanh nga hạo xỉ tại lâu thuyền

Hoành địch đoản tiêu bi viễn phương

Xuân phong tự tín nha tường động
Trì nhật từ khan cẩm lãm khiên
Ngư xuy tế lãng dao ca phiến
Yến xúc phi hoa lạc vũ diên
Bất hữu tiểu chu năng đãng tương
Bách hồ na tống tửu như tuyền

- "Đăng Kim Lăng Phượng Hoàng Đài" của Lý Bạch :
Bài thơ này cũng như bài trên

Phượng hoàng đài thượng phượng hoàng du
Phượng khứ đài không giang tự lưu
Ngô cung hoa thảo mai u kính
Tấn đại y quan thành cổ khâu
Tam sơn bán lạc thanh thiên ngoại
Nhị thủy trung phân bạch lộ châu
Tổng vị phù vân năng tế nhật
Trường an bất kiến sử nhân sầu

- "Chước Tửu Dữ Bùi Địch" của Vương Duy :
Riêng bài thơ này thì xem như toàn bài.

Chước tửu dữ quân quân tự khoan

Nhân tình phiên túc tự ba lan
Bạch thủ tương tri do án kiếm
Chu môn tiên đạt tiếu đàn quan
Thảo sắc toàn kinh tế vũ thấp
Hoa chi dục động xuân phong hàn
Thế sự phù vân hà túc vấn
Bất như cao ngọa thả gia san.    

Qua 5 bài thơ của các thi nhân: Thi Hào Nguyễn Du, Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, Thi Thánh Đỗ Phủ, Thi Tiên Lý Bạch và Thi Phật Vương Duy, 5 nhà thơ có thể nói nổi tiếng vào bậc nhất trong nền thi ca của Việt và Tàu, gợi cho chúng ta điều gì?

Chẳng lẽ cả 5 người đều thất niêm hay phá cách giống như nhau?

Hay còn một nguyên nhân nào khác, khiến các câu thơ không như Luật Niêm mọi người thường dùng ? 

Điều này thể hiện rõ nhất ở bài "Chước Tửu Dữ Bùi Địch" của Vương Duy.

Các câu 1; 3; 5; 7 có cùng Bằng Trắc hay nói chính xác hơn là Niêm với nhau.

Tương tự, các câu 2; 4; 6; 8 Niêm với nhau.

Qua nhận xét trên, chúng ta thấy các câu lẻ Niêm với lẻ. Các câu chẵn Niêm với chẵn.

Điều này hoàn toàn trái ngược với luật Niêm mà mọi người đều biết và sử dụng: 

- 1; 4; 5; 8 Niêm với nhau.  2; 3; 6 ;7 Niêm với nhau.

Riêng cá nhân tôi, thỉnh thoảng cũng có làm những bài thơ Đường Luật theo dạng này. Thí dụ như bài "Quê Xưa":

            Quê Xưa

Đây con đường đất mảnh vườn xưa
Thấp thoáng xa xa mấy rặng dừa
Quê nghèo mái lá đìu hiu vắng
Xóm nhỏ lều tranh rải rác thưa
Cây rơm chỗ đó đêm trăng giỡn
Bến nước nơi này nghịch nắng trưa
Cảnh cũ còn vương trong ký ức
Tình quê thắm thiết nói sao vừa

                                  Quên Đi

Kết Luận

Từ phân tích những bài Thơ Đường Luật ở trên, đã dẫn chúng ta đến một kết luận:

"Trong thơ Đường Luật trước đây đã tồn tại một luật Niêm thứ hai, nhưng ít được giới làm thơ ngày nay sử dụng (tương tự như thơ Đường Luật gieo vần Trắc), cũng như ít thấy tài liệu nào nói đến.
- Luật Niêm thứ nhất : 1 - 4 ; 2 - 3 ; 5 - 8 ; 6 - 7 . Luật Niêm thông dụng.
- Luật Niêm thứ hai   : 1 - 3 ; 2 - 4 ; 5 - 7 ; 6 - 8 . Luật Niêm ngày nay ít thấy sử dụng
- Hoặc sự pha trộn giữa hai luật niêm trên.

Vì thế, tôi cho rằng bài thơ Độc Tiểu Thanh Ký không hề sai luật cũng như không hề phá cách. Tác Giả đã sử dụng cả hai luật Niêm khi sáng tác bài thơ này. 

Bi đát hơn các bài thơ Đường Luật gieo vần Trắc, dạng luật Niêm này không được người làm thơ dùng, nên đã biến mất. Có lẽ thi hào Nguyễn Du là người cuối cùng sử dụng dạng này khi "Độc Tiểu Thanh Ký" được ghi chép và lưu lại cho hậu thế.

    Huỳnh Hữu  Đức

---------